Սամվել Կարապետյան. Արեւմտյան Հայաստանում մինչեւ Ցեղասպանությունը 10 անգամ ավելի շատ հուշարձաններ են եղել


Սամվել Կարապետյան. Արեւմտյան Հայաստանում մինչեւ Ցեղասպանությունը 10 անգամ ավելի շատ հուշարձաններ են եղել

  • 29-04-2011 18:51:06   | Հայաստան  |  Հարցազրույցներ
 Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող կազմակերպությունը (այժմ` հիմնադրամ) երկար տարիներ է, ինչ զբաղվում է մեր մշակութային կոթողների ուսումնասիրությամբ, հատկապես Հայաստանի տարածքից դուրս գտնվող հուշարձաններն են այս կազմակերպության ուշադրության կենտրոնում: Հիմնադրամի անդամները փորձում են հնարավորության սահմաններում հայտնաբերել դրանք, լուսանկարել այն վիճակում, որում գտնվում են: Բացի այդ` արվում են բազմաթիվ գիտական ուսումնասիրություններ` համեմատություններ անցկացնելով այդ հուշարձանների նախկին եւ ներկայիս վիճակների միջեւ: Իմ այցը հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող հիմնադրամի գրասենյակ կոնկրետ նպատակ ուներ. պարզել, թե որքանո՞վ են պահպանվել Արեւմտյան Հայաստանի մշակութային կոթողները: Զրուցակիցս հիշյալ հիմնադրամի նախագահ Սամվել Կարապետյանն է: - Պարոն Կարապետյան, Ձեր կազմակերպության կողմից Արեւմտյան Հայաստանի հուշարձանների ուսումնասիրության արդյունքներն ամփոփեցիք «Վարձք» հանդեսի առանձնատիպ համարում: Մինչ կանդրադառնանք այդ հարցին, պարզենք, թե երբվանի՞ց է լույս տեսնում այս հանդեսը: - 2009 թվականից: Այժմ հանդեսի 4-րդ համարի խմբագրման աշխատանքներն են ընթանում: Նախորդ 3 համարները, հակառակ մեր նախնական ծրագրի, որ պետք է լինեին հոդվածների ժողովածուներ, դեռեւս ոչ մեկը հոդվածներ չի ընդգրկել: Բացառիկի կարգավիճակով դրանցից ամեն մեկը նվիրված է եղել մի նյութի: Առաջին հատորը մեր հիմնադիր- նախագահ Արմեն Հախնազարյանի հիշատակին էր: Երկրորդ հատորն ամբողջությամբ Արեւմտյան Հայաստանում գտնվող պատմական հուշարձանների վիճակն է ներկայացնում: Երրորդ հատորը նվիրված է Ադրբեջանի տարածքում գտնվող մեր պատմական հուշարձաններին: - Արեւմտյան Հայաստանի հուշարձանների վիճակն ինչպե՞ս կբնութագրեք, եթե փորձենք հետադարձ հայացք ձգել եւ համեմատել մինչեւ Ցեղասպանությունը եւ դրանց այսօրվա ձեր տեսած պատկերը : - Եթե Արեւմտյան Հայաստան ասելով` Մեծ Հայքն ենք միայն նկատի առնում, ուրեմն դա մոտ 7 անգամ ավելի տարածք է: Եթե Արեւմտյան Հայաստան ասելով, Փոքր Հայքն էլ նկատի ունենք, սա նշանակում է գրեթե 10 անգամ ավելի տարածք, քան ներկայիս Հայաստանի Հանրապետությունն է: Կարելի է ասել, որ հուշարձաններն ունեն միջին խտություն պատմական Հայաստանի տարածքում, ուրեմն սրանից կարող ենք դուրս բերել հուշարձանների մի թիվ, որն է` հիմք ընդունելով ներկայիս Հայաստանի Հանրապետության տարածքում հաշվառված, վկայագրված հուշարձանների քանակը, որ մոտ 25.000 է: Կարող ենք ենթադրել, որ Արեւմտյան Հայաստանում մինչեւ Ցեղասպանությունն եղել է 10 անգամ ավելի: Խոսքը գնում է մոտավորապես 250.000 հուշարձանների քանակի մասին : Դրանցից ներկայումս 2 կամ 3 օ/օ-ն է գուցե պահպանվել: Այդ «պահպանված» խոսքն էլ հարաբերական է, որովհետեւ դրանց մի նշանակալի մասի հերիք է, որ տեղը կա, դեռեւս նշմարվում է, մենք դա համարում ենք գոյություն ունեցող հուշարձան: Այսինքն` մեծ մասամբ դրանք ավերված են: Այնպիսի հուշարձաններ, ինչպիսիք են Աղթամարի կամ Անիում գտնվող եկեղեցիները, մատների վրա հաշվելիք բացառություններ են այդ հսկայական քանակության մեջ: Ցուցադրաբար դրանցից որոշներն էլ վերականգնվում են այսօրվա դրությամբ կամ արդեն վերականգնվել են, ինչպես` Աղթամարը, ի ցույց Եվրոպայի, կամ որպես փորձ Թուրքիային ցույց տալ ավելի քաղաքակիրթ, քան իրականում ըստ էության կա: - Թուրքիայում ամեն ինչ արվում է, որ ջնջեն մեր ժողովրդի թողած վերջին հետքն անգամ իր բնօրրանում: Ինչպես գիտենք, նրանց թանգարաններում ցուցադրվող ցուցանմուշների մոտ չի նշվում դրանց բուն պատկանելությունը, պատկերացում չի տրվում այն մասին, թե ովքե՞ր են եղել այդ երկրի բնիկ տերերը եւ որտե՞ղ են նրանք հիմա: Սա է վիճակը: Որքանով ձեզ հայտնի է, կա՞ որեւէ այլ կազմակերպություն, որը փորձում է միջազգային կազմակերպությունների առջեւ բարձրաձայնել Ցեղասպանություն աղաղակող այս փաստերի մասին` բարձրացնելով նաեւ փոխհատուցման հարցեր: Չէ՞ որ Արեւմտյան Հայաստանում տեղի է ունեցել թեԲ մի ողջ ժողովրդի, թեԲ նրա ստեղծած հոգեւոր- մշակութային արժեքների Ցեղասպանություն: - Ենթադրում եմ, որ ոչ պետական այդպիսի շատ կառույցներ կան, օրինակ` «Հատուցում 2015»-ը` Փարիզում: Որքանով են նրանք զբաղված իրական հատուցմամբ, հայտնի չէ, բայց անունը հենց հուշում է, թե իԲնչ գործի են լծված: Ես տեսնում եմ, որ միայն «Արեւմտյան Հայաստանի Ազգային խորհուրդ»-ն է, որ իրապես գործնական քայլեր է անում: Սկսած Ջուղայի գերեզմանատան ոչնչացման խնդրով Մարդու իրավունքների Եվրոպական դատարանին հայց ներկայացնելուց, վերջացրած նաեւ այլ, ինչպես` գետաշենցիների, բաքվեցիների եւ տարբեր մասնավոր դատերի հետամուտ լինելը: Բանկերի հետ կապված, գիտենք, որ կան կազմակերպություններ, որոնք ապահովագրական գումարներն են փորձում ստանալ: Բայց դրանք մասնավոր բաներ են: «Հատուցում 2015»-ը նույնիսկ հայրենիքի հատուցման հետ առնչվող հարցեր էր հետապնդում իր ծրագրում: Բայց որքանո՞վ են իրավասու մի քանի անհատներ ազգի խնդիրների լուծումն իրենց ուսերին վերցնել, որովհետեւ իրենց խելքի չափի մեջ ինչ-որ աշխատանքներ են անում, եւ ոչ ոք չի կարող ասել, որ նրանք ճիշտ ճանապարհով են գնում: Արեւմտյան Հայաստանի հողային, մարդկային կորուստների հատուցումներ խոսքն արդեն սխալ եմ համարում: Ի՞նչ է նշանակում հատուցում: Հատուցում ինչի՞ դիմաց, եթե` մարդկային զոհերի, ապա ի՞նչ արժե մեկ կյանքը: Կամ եթե հատուցում հայրենիքի դիմաց, ապա ինչ արժե քառակուսի մե՞տրը: Անգին է թեԲ հայրենիքը, թեԲ մարդկային կյանքը: Հայրենիքը ոչ միայն անգին է, այլեւ սրբազան է: Եվ ոչ թե պետք է հետամուտ լինել հատուցման, ինչպես որդեգրել են որոշ կազմակերպություններ, այլ` հայրենիքին արժանի լինելու գործընթացին: Մենք մեր հայրենիքը ձեռքից տվեցինք, որովհետեւ դադարեցինք արժանի լինել նրան: Ուրեմն` պետք է աշխատենք մեզ վրա, որպեսզի մենք մի օր արժանի լինենք մեր հայրենիքին: Ես համոզված եմ, այն օրը, երբ մենք եղանք արժանի, ոչ մի խնդիր չկա` հայրենիքը նորից մերն է լինելու: Դժվարը արժանի լինելն է: - Պարոն Կարապետյան, ձեր կազմակերպությունը նույնպես փորձել է մի շարք ձեռնարկներով համաշխարհային հանրության ուշադրությունը հրավիրել այս խնդիրների վրա: Հիշատակենք Բրյուսելում ձեր ջանքերով կազմակերպված հայկական հուշարձանների լուսանկարների ցուցադրությունը: Կարծում եմ, դա եւս իր հերթին հայրենիքին արժանի լինելու քայլ է: Չնայած դուք համեստորեն լռում եք, բայց գիտենք, թե ինչ մեծ գործ է կատարում ձեր կազմակերպությունը: Այս առումով անդրադառնանք ձեր վերջին աշխատանքին,որը նվիրված էր Արցախի հուշարձաններին: Ի՞նչ վիճակում են գտնվում դրանք: - Արցախի Հանրապետության տարածքում, մոտ 12.000 ք/կմ-ի վրա եղած հուշարձանները, բնականաբար, հենց այն պատճառով, որ ազատագրված Արցախում են, ապահովագրված եւ ձերբազատված են միտումնավոր ոչնչացումից: Անշուշտ, վատ վիճակում գտնվող հուշարձանների թիվը մեծ է, եւ վերականգնման, իսկ դրանցից որոշների շուտափույթ գոնե ամրակայման աշխատանքների կարիքը կա: Այս ուղղությամբ շատ աշխատանք կա անելու: Ինչ վերաբերում է Հյուսիսային Արցախում, Նախիջեւանում եւ Ադրբեջանին բռնակցված մնացած ազատագրելիք մեր հայրենիքի հատվածներում գտնվող հուշարձանների վիճակին, ապա այն օրհասական է եւ դրանից էլ այն կողմ: Մեծ մասամբ, բոլոր այն տեղեկությունները որ մեզ հասնում են, դրանք տեղեկություններ են այն մասին, որ տվյալ հուշարձանն երկրի երեսից ջնջված է, այլեւս գոյություն չունի: Մենք մինչեւ հիմա չունենք տեղեկություններ, որ, օրինակ` այսինչ հուշարձանը վնասել են, բայց ինքը դեռ կա: Մեր ունեցած տեղեկությունները, իսկ դրանք 10-20-ը չեն, շատ են, վատ փաստեր են գուժում: Փորձում են ձերբազատվել իրենց երկրին բռնակցած այլոց հայրենիքում պահպանված հուշարձաններից, որովհետեւ դրանք իրենց գոյությամբ փաստում են պատմական իրականությունը եւ տվյալ երկրի բուն պատկանելությունն են հուշում: Վախից են անցել այդ գործընթացին: Ինչպես ավագ եղբայրը դեռ 1940 թվականից Արեւմտյան Հայաստանի տարածքում, հիմա էլ կրտսեր եղբայրը նույն գործն է անում: Ձեռագիրը նույնական է: Նույն գործն է անում հայկական այն հուշարձանների հետ, որոնք, ցավոք սրտի, արցախյան ազատամարտի ընթացքում չհաջողվեց ազատագրել, մասնավորապես Հյուսիսային Արցախում, Նախիջեւանում: - Պարոն Կարապետյան, ձեր կազմակերպության ջանքերով հրատարակվող գրքերին, ուսումնասիրություններին, տարեկան 2 անգամ է լույս տեսնելու «Վարձք» հանդեսի նյութերին ինչպե՞ս կարելի է ծանոթանալ: Կա՞ որեւէ էլեկտրոնային կայք, որում դրանք տեղադրված են: - Մենք որոշակի կապերի մեջ ենք մասնագետների մի շրջանակի հետ, որը շատ լայն չէ: Ամեն անգամ տարբեր առիթներով նրանք Հայաստան գալիս, այցելում են նաեւ մեր գրասենյակ: ԹեԲ նրաց, թեԲ նրանց ծանոթ հայագետներին, մեր նյութերով հետաքրքրված մարդկանց նվեր ենք տալիս մեր գրքերը, հանդեսները: Նաեւ գրադարաններին ենք հանձնում դրանք: Ե'ւ մասնավոր, եւ' հասարակական կարեւոր կառույցներին հասնում են մեր գրքերն ու հրատարակությունները: Բացի դա` մեր բոլոր հրատարակությունները տեղադրված են մեր կայքի մեջ` www. RAA. am հասցեով: Եթե այդ կայքը բացեն. կարող են դրանք քաշել պեդեէֆ տարբերակով: Այսինքն` կարող են կամ ծանոթանալ, կամ ունենալ: - Կարող են նաեւ կապեր հաստատել , օգտակար լինել որոշ հարցերում իրենք ձեզ, կամ դուք` իրենց: Մի խոսքով` կարեւորը գործ արվի: Շնորհակալ եմ այս զրույցի եւ պարզաբանումների համար: Մարիամ Հովսեփյան
Նոյյան տապան  -   Հարցազրույցներ