Հայկական ճարտարապետութիւնն ուսումնասիրող կազմակերպութիւնը (այժմ` հիմնադրամ) երկար տարիներ է, ինչ զբաղւում է մեր մշակութային կոթողների ուսումնասիրութեամբ, յատկապէս Հայաստանի տարածքից դուրս գտնուող յուշարձաններն են այս կազմակերպութեան ուշադրութեան կենտրոնում: Հիմնադրամի անդամները փորձում են հնարաւորութեան սահմաններում յայտնաբերել դրանք, լուսանկարել այն վիճակում, որում գտնւում են: Բացի այդ` արւում են բազմաթիւ գիտական ուսումնասիրութիւններ` համեմատութիւններ անցկացնելով այդ յուշարձանների նախկին եւ ներկայիս վիճակների միջեւ: Իմ այցը հայկական ճարտարապետութիւնն ուսումնասիրող հիմնադրամի գրասենեակ կոնկրէտ նպատակ ուներ. պարզել, թէ որքանո՞վ են պահպանուել Արեւմտեան Հայաստանի մշակութային կոթողները: Զրուցակիցս յիշեալ հիմնադրամի նախագահ Սամուէլ Կարապետեանն է: - Պարոն Կարապետեան, Ձեր կազմակերպութեան կողմից Արեւմտեան Հայաստանի յուշարձանների ուսումնասիրութեան արդիւնքներն ամփոփեցիք «Վարձք» հանդէսի առանձնատիպ համարում: Մինչ կ'անդրադառնանք այդ հարցին, պարզենք, թէ երբուանի՞ց է լոյս տեսնում այս հանդէսը: - 2009 թուականից: Այժմ հանդէսի 4-րդ համարի խմբագրման աշխատանքներն են ընթանում: Նախորդ 3 համարները, հակառակ մեր նախնական ծրագրի, որ պէտք է լինէին յօդուածների ժողովածուներ, դեռեւս ոչ մէկը յօդուածներ չի ընդգրկել: Բացառիկի կարգավիճակով դրանցից ամէն մէկը նուիրուած է եղել մի նիւթի: Առաջին հատորը մեր հիմնադիր- նախագահ Արմէն Հախնազարեանի յիշատակին էր: Երկրորդ հատորն ամբողջութեամբ Արեւմտեան Հայաստանում գտնուող պատմական յուշարձանների վիճակն է ներկայացնում: Երրորդ հատորը նուիրուած է Ադրբեջանի տարածքում գտնուող մեր պատմական յուշարձաններին: - Արեւմտեան Հայաստանի յուշարձանների վիճակն ինչպէ՞ս կբնութագրեք, եթէ փորձենք յետադարձ հայեացք ձգել եւ համեմատել մինչեւ Ցեղասպանութիւնը եւ դրանց այսօրուայ ձեր տեսած պատկերը : - Եթէ Արեւմտեան Հայաստան ասելով` Մեծ Հայքն ենք միայն նկատի առնում, ուրեմն դա մօտ 7 անգամ աւելի տարածք է: Եթէ Արեւմտեան Հայաստան ասելով, Փոքր Հայքն էլ նկատի ունենք, սա նշանակում է գրեթէ 10 անգամ աւելի տարածք, քան ներկայիս Հայաստանի Հանրապետութիւնն է: Կարելի է ասել, որ յուշարձաններն ունեն միջին խտութիւն պատմական Հայաստանի տարածքում, ուրեմն սրանից կարող ենք դուրս բերել յուշարձանների մի թիւ, որն է` հիմք ընդունելով ներկայիս Հայաստանի Հանրապետութեան տարածքում հաշուառուած, վկայագրուած յուշարձանների քանակը, որ մօտ 25.000 է: Կարող ենք ենթադրել, որ Արեւմտեան Հայաստանում մինչեւ Ցեղասպանութիւնն եղել է 10 անգամ աւելի: Խօսքը գնում է մօտաւորապէս 250.000 յուշարձանների քանակի մասին : Դրանցից ներկայումս 2 կամ 3 օ/օ-ն է գուցէ պահպանուել: Այդ «պահպանուած» խօսքն էլ յարաբերական է, որովհետեւ դրանց մի նշանակալի մասի հերիք է, որ տեղը կա, դեռեւս նշմարւում է, մենք դա համարում ենք գոյութիւն ունեցող յուշարձան: Այսինքն` մեծ մասամբ դրանք աւերուած են: Այնպիսի յուշարձաններ, ինչպիսիք են Աղթամարի կամ Անիում գտնուող եկեղեցիները, մատների վրայ հաշուելիք բացառութիւններ են այդ հսկայական քանակութեան մէջ: Ցուցադրաբար դրանցից որոշներն էլ վերականգնւում են այսօրուայ դրութեամբ կամ արդէն վերականգնուել են, ինչպէս` Աղթամարը, ի ցոյց Եւրոպայի, կամ որպէս փորձ Թուրքիային ցոյց տալ աւելի քաղաքակիրթ, քան իրականում ըստ էութեան կայ: - Թուրքիայում ամէն ինչ արւում է, որ ջնջեն մեր ժողովրդի թողած վերջին հետքն անգամ իր բնօրրանում: Ինչպէս գիտենք, նրանց թանգարաններում ցուցադրուող ցուցանմուշների մօտ չի նշւում դրանց բուն պատկանելութիւնը, պատկերացում չի տրւում այն մասին, թէ ովքե՞ր են եղել այդ երկրի բնիկ տէրերը եւ որտե՞ղ են նրանք հիմա: Սա է վիճակը: Որքանով ձեզ յայտնի է, կա՞յ որեւէ այլ կազմակերպութիւն, որը փորձում է միջազգային կազմակերպութիւնների առջեւ բարձրաձայնել Ցեղասպանութիւն աղաղակող այս փաստերի մասին` բարձրացնելով նաեւ փոխհատուցման հարցեր: Չէ՞ որ Արեւմտեան Հայաստանում տեղի է ունեցել թեբ մի ողջ ժողովրդի, թեբ նրա ստեղծած հոգեւոր- մշակութային արժէքների Ցեղասպանութիւն: - Ենթադրում եմ, որ ոչ պետական այդպիսի շատ կ'առոյցնէր կան, օրինակ` «Հատուցում 2015»-ը` Փարիզում: Որքանով են նրանք զբաղուած իրական հատուցմամբ, յայտնի չէ, բայց անունը հէնց յուշում է, թէ իբնչ գործի են լծուած: Ես տեսնում եմ, որ միայն «Արեւմտեան Հայաստանի Ազգային խորհուրդ»-ն է, որ իրապէս գործնական քայլեր է անում: Սկսած Ջուղայի գերեզմանատան ոչնչացման խնդրով Մարդու իրաւունքների Եւրոպական դատարանին հայց ներկայացնելուց, վերջացրած նաեւ այլ, ինչպէս` գետաշենցիների, բաքուեցիների եւ տարբեր մասնաւոր դատերի հետամուտ լինելը: Բանկերի հետ կապուած, գիտենք, որ կան կազմակերպութիւններ, որոնք ապահովագրական գումարներն են փորձում ստանալ: Բայց դրանք մասնաւոր բանէր են: «Հատուցում 2015»-ը նոյնիսկ հայրենիքի հատուցման հետ առնչուող հարցեր էր հետապնդում իր ծրագրում: Բայց որքանո՞վ են իրաւասու մի քանի անհատներ ազգի խնդիրների լուծումն իրենց ուսերին վերցնել, որովհետեւ իրենց խելքի չափի մէջ ինչ-որ աշխատանքներ են անում, եւ ոչ ոք չի կարող ասել, որ նրանք ճիշտ ճանապարհով են գնում: Արեւմտեան Հայաստանի հողային, մարդկային կորուստների հատուցումներ խօսքն արդէն սխալ եմ համարում: Ին՞չ է նշանակում հատուցում: Հատուցում ինչի՞ դիմաց, եթէ` մարդկային զոհերի, ապա ի՞նչ արժէ մէկ կեանքը: Կամ եթէ հատուցում հայրենիքի դիմաց, ապա ինչ արժէ քառակուսի մետրը՞: Անգին է թեբ հայրենիքը, թեբ մարդկային կեանքը: Հայրենիքը ոչ միայն անգին է, այլեւ սրբազան է: Եւ ոչ թէ պէտք է հետամուտ լինել հատուցման, ինչպէս որդեգրել են որոշ կազմակերպութիւններ, այլ` հայրենիքին արժանի լինելու գործընթացին: Մենք մեր հայրենիքը ձեռքից տուեցինք, որովհետեւ դադարեցինք արժանի լինել նրան: Ուրեմն` պէտք է աշխատենք մեզ վրա, որպէսզի մենք մի օր արժանի լինենք մեր հայրենիքին: Ես համոզուած եմ, այն օրը, երբ մենք եղանք արժանի, ոչ մի խնդիր չկայ` հայրենիքը նորից մերն է լինելու: Դժուարը արժանի լինելն է: - Պարոն Կարապետեան, ձեր կազմակերպութիւնը նոյնպէս փորձել է մի շարք ձեռնարկներով համաշխարհային հանրութեան ուշադրութիւնը հրաւիրել այս խնդիրների վրայ: Յիշատակենք Բրիւսէլում ձեր ջանքերով կազմակերպուած հայկական յուշարձանների լուսանկարների ցուցադրութիւնը: Կարծում եմ, դա եւս իր հերթին հայրենիքին արժանի լինելու քայլ է: Չնայած դուք համեստօրէն լռում եք, բայց գիտենք, թէ ինչ մեծ գործ է կատարում ձեր կազմակերպութիւնը: Այս առումով անդրադառնանք ձեր վերջին աշխատանքին,որը նուիրուած էր Արցախի յուշարձաններին: Ին՞չ վիճակում են գտնւում դրանք: - Արցախի Հանրապետութեան տարածքում, մօտ 12.000 ք/կը մ-ի վրայ եղած յուշարձանները, բնականաբար, հէնց այն պատճառով, որ ազատագրուած Արցախում են, ապահովագրուած եւ ձերբազատուած են միտումնաւոր ոչնչացումից: Անշուշտ, վատ վիճակում գտնուող յուշարձանների թիւը մեծ է, եւ վերականգնման, իսկ դրանցից որոշների շուտափոյթ գոնէ ամրակայման աշխատանքների կարիքը կայ: Այս ուղղութեամբ շատ աշխատանք կայ անելու: Ինչ վերաբերում է Հիւսիսային Արցախում, Նախիջեւանում եւ Ադրբեջանին բռնակցուած մնացած ազատագրելիք մեր հայրենիքի հատուածներում գտնուող յուշարձանների վիճակին, ապա այն օրհասական է եւ դրանից էլ այն կողմ: Մեծ մասամբ, բոլոր այն տեղեկութիւնները որ մեզ հասնում են, դրանք տեղեկութիւններ են այն մասին, որ տուեալ յուշարձանն երկրի երեսից ջնջուած է, այլեւս գոյութիւն չունի: Մենք մինչեւ հիմա չունենք տեղեկութիւններ, որ, օրինակ` այսինչ յուշարձանը վնասել են, բայց ինքը դեռ կայ: Մեր ունեցած տեղեկութիւնները, իսկ դրանք 10-20-ը չեն, շատ են, վատ փաստեր են գուժում: Փորձում են ձերբազատուել իրենց երկրին բռնակցած այլոց հայրենիքում պահպանուած յուշարձաններից, որովհետեւ դրանք իրենց գոյութեամբ փաստում են պատմական իրականութիւնը եւ տուեալ երկրի բուն պատկանելութիւնն են յուշում: Վախից են անցել այդ գործընթացին: Ինչպէս աւագ եղբայրը դեռ 1940 թուականից Արեւմտեան Հայաստանի տարածքում, հիմա էլ կրտսեր եղբայրը նոյն գործն է անում: Ձեռագիրը նոյնական է: Նոյն գործն է անում հայկական այն յուշարձանների հետ, որոնք, ցաւօք սրտի, արցախեան ազատամարտի ընթացքում չյաջողուեց ազատագրել, մասնաւորապէս Հիւսիսային Արցախում, Նախիջեւանում: - Պարոն Կարապետեան, ձեր կազմակերպութեան ջանքերով հրատարակուող գրքերին, ուսումնասիրութիւններին, տարեկան 2 անգամ է լոյս տեսնելու «Վարձք» հանդէսի նիւթերին ինչպէ՞ս կարելի է ծանօթանալ: Կա՞յ որեւէ էլեկտրօնային կայք, որում դրանք տեղադրուած են: - Մենք որոշակի կապերի մէջ ենք մասնագէտների մի շրջանակի հետ, որը շատ լայն չէ: Ամէն անգամ տարբեր առիթներով նրանք Հայաստան գալիս, այցելում են նաեւ մեր գրասենեակ: Թեբ նրաց, թեբ նրանց ծանօթ հայագէտներին, մեր նիւթերով հետաքրքրուած մարդկանց նուէր ենք տալիս մեր գրքերը, հանդէսները: Նաեւ գրադարաններին ենք յանձնում դրանք: Ե'ւ մասնաւոր, եւ' հասարակական կարեւոր կառոյցներին հասնում են մեր գրքերն ու հրատարակութիւնները: Բացի դա` մեր բոլոր հրատարակութիւնները տեղադրուած են մեր կայքի մէջ` www. RAA. am հասցէով: Եթէ այդ կայքը բացեն. կարող են դրանք քաշել պեդէէֆ տարբերակով: Այսինքն` կարող են կամ ծանօթանալ, կամ ունենալ: - Կարող են նաեւ կապեր հաստատել , օգտակար լինել որոշ հարցերում իրենք ձեզ, կամ դուք` իրենց: Մի խօսքով` կարեւորը գործ արուի: Շնորհակալ եմ այս զրոյցի եւ պարզաբանումների համար: Մարիամ Յովսէփեան

---