• Հայկական պարի տեսակները համակարգել, նկարագրել են` Սրբուհի Լիսիցեանը, Հայրիկ Մուրադեանը, Մկրտիչ Սարգսեանը եւ այլ նշանաւոր բանահաւաք ազգագրագետներ: Սրբուհի Լիսիցեանը, որին անուանել են պարարուեստի, պարագիտութեան Կոմիտաս, կազմել եւ գրառել է հայ ազգագրական պարի մի մեծ համակարգ: Ըստ Լիսիցեանի, Հայ ազգային պարը ունի 20 տարատեսակ, որոնց մէջ առանձակի տեղ են զբաղեցնում ծիսական պարերը, նուիրուած տիեզերքի արարման դիցաբանական արարողակարգերին, բնութեան, ծնունդի, թագադրման, ռազմական, աստուածային երեւոյթներին: Ծիսական պարերը երգեցողութեան եւ որոշակի հերթականութեամբ կրկնուող շարժումների միասնութիւն են, որոնք տուեալ պարի միջոցով արտայայտում էր ծէսի պարի հիմնական գաղափարը եւ փորձ էր արւում այդ ծէսի միջոցով ապահովել տաճարների, վանքերի, կամուրջների, ամրութիւնն ու կայունութիւնը:

Ծիսական պարի մէջ քայլի ուղղութիւնը խիստ կանոնակարգուած է, այն պարի մէջ ունի հիմնականում աջ գնացող եւ աճողական կառուցուածք: Ծիսական պարերը իրենց հերթին բաժանւում են ենթախմբերի, որոնց մէջ այս յօդուածի շրջանակներում առանձնացնում ենք չորս ծիսական պար. երեք ռազմական՝ Ռուստամ Բազի, Եարխուշտայ, Քոչարի եւ հարսանեկան «գյօնդ», որոնք առ այսօր կատարւում են:

Ադրադառնանք Գյօնդ պարի մշակութաբանական խնդիրներին. այն հիմնուած է, երկրաչափական «արեգակ», «կրակ», «կլոր շրջան» հասկացութիւնների վրայ, ունի իր ծիսական կանոները եւ առանձնայատուկ է հայ ազգագրական պարի մէջ: Գյօնդ պարը հիմնականում պարում են փակ շրջանով, կայ նաեւ բաց շրջան, որտեղ պարը գլխաւորում է կարմիր կամ սպիտակ թաշկինակով առաջատարը՝ պարագլուխը կամ պարբաշին, եւ ունի պարի վերջը պահող պարողը՝պարապոչը: Գունդ, գյոնդ, գեօնդ, գիւնդ հարսնեական ծիսական պարը ներկայացնում է կեանքը՝ կազմուած չորս մասից, ներկայացուած չորս փակ շրջանների օգնութեամբ : Ամուսնական ծիսակարգի կենտրոնական պարը կապւում է «կրակ-արեւ-վառուող խարոյկ» հասկացութեան հետ եւ նոր սերնդի ստեղծման խորհուրդը ունի, որը կապւում է վահագնածնունդի խորհրդի հետ: Հայոց Աշխարհի տարբեր շրջաններ ունեցել են «գյօնդի» պարային ոճի իրենց տարբերակները: Շատ ուշագրաւ է Համշենահայերի «գյօնդը», Համշենահայերի մօտ «գյօնդ» պարին մասնակցելու ժամանակ պարի ղեկավարը կամ մէկ այլ յարգուած անձ խստօրէն յայտարարում էր, որ պարի ընթացքում ոչ ոք իրաւունք չունի դուրս գալու գյօնդից եւ իրաւունք չունի մտնելու գյօնդի շրջան: Եթէ որեւէ մէկը փորձեր խանգարել պարը անտեղի շարժումներով ու բացականչութիւններով կամ անցներ պարաշարքի ետեւը, ապա դա դիտւում էր որպէս անյարգալից վերաբերմունք պարողների եւ պարի նկատմամբ, խախտում կատարած անձը ենթարկւում էր պատասխանատուութեան: Եթէ ծիսակարգ խախտողը կին էր, նրան ուղղակի հանում էին պարաշարքից, ապա եւ` պարատեղից: Եթէ ծիսակարգ խախտողը տղամարդ էր, կապում էին ձեռքն ու ոտքը եւ մեկուսացնում այնքան ժամանակ, մինչեւ ներում խնդրէր եւ խոստանար այլեւս չխանգարել: Պարը չիմանալով պարաշարքի մէջ մտնելը եւս համարուել է խանգարելու փորձ եւ պատժւել է, իսկ հասարակութիւնը խանգարողին համարել է անհաւասարակշիռ մարդ եւ դադարել յարգել նրան: Գյօնդ հարսանեկան ծէս պարը ունի խիստ արարողակարգ, հարսանիքի ընթացքում Գյօնդ պարը բոլորուել է չորս անգամ: Առաջինը պարել են հարսի տանը, հարսի հոր տան թոնրի շուրջ : Գյօնդի երկրորդ շրջանը պարել են, երբ հարսին արդեն տանից հանել են, որտեղ աւարտուել է հարսի կեանքի առաջին ծիրը, որտեղ եւ հարսը թոնիրից իր հետ վերցրել է «մի բուռ մոխիր» որպէսզի տանի ամուսնու տուն: Երրորդ շրջանը կատարուել է փեսայի տան կրակի կամ թոնիրի շուրջ, որտեղ հարսը հոր տանից վերցրած մոխիրը աննկատ լցնում է, աւելացնում եւ խառնում է փեսայի տան կրակի մոխիրին: Գեօնդի չորրորդ եւ ամփոփիչ շրջանը կատարւում է հարսանիքի վերջում, երբ հարս ու փեսային ճանապարհում են ամուսնական առագաստ` կեանքի նոր Ծիր: Այդ ծիսակարգից հետո Փեսան համարուել է հասուն տղամարդ, իրաւունք է ստացել ցօրեն ցանելու, տղամարդկանց հասարակական հաւաքներին մասնակցելու:

Հարսանիքի մասնակիցները կապում են Գյօնդի չորրորդ եւ ամփոփիչ հանդիսաւոր շրջանը, իւրաքանչիւր մասնակից իր ձեռքում պահում է մի-մի վառուած մոմ: Պարին իրաւունք ունեն մասնակցելու միայն զոյգերը, երկու կողմի ծնողները, ամուսնացած քոյրերն ու եղբայրները, ապա` մնացած հարազատները զոյգերով: Ըստ կարգի՝ Քաւորն ու Քաւորկինը բոլորի հետ միասին հանդիսաւոր կերպով բազմածիր են կազմում եւ հրաւիրում հարսին ու փեսային, հարսը պարաշրջան է մտնում արդէն երեսը բաց: Ամուրիներին ու այրիներին արգելուել է մասնակցել հարսանեկան գյօնդին: Անդրադառնանք «գյօնդ» բառի լեզուական խնդիրներին եւ ներկայացնենք գյօնդ բառի ընդունուած ստուգաբանութիւնը հայերենում: Հրաչեայ Աճառեանը իր Հայերեն Արմատական Բառարանում «գունդ» բառի ստուգաբանութիւնը ներկայացնելիս բերում է «գունդ» բառի տարբեր իմաստներն ու նշանակութիւնները, օգտուելով նաեւ հայոց տարբեր տարածաշրջանների գաւառական բարբառներից: Մի քանի բարբառներում «գունդ» բառը հնչում է.

• 1. գ՛յունդ, գ՛օնդ, գ՛ոնդ, կոնտ, գիւնդ եւ կ՛իւնդ: «Գունդ» բառի առաջին եւ հիմնական նշանակութիւնն է՝ արեւի կամ լուսնի գունդ, երկնակամար,

• 2. գունդ - խմորի կունդ, գունդ

• 3. գոնդ- գեօնդ -գօնդ-կօնտ-անիւ, գլուխ

• 4. գունդ-բանակ, բազմութիւն, մարդկանց, մեղուների խումբ: Հայկազեան բառարանում հանդիպում ենք նաեւ «գունդ-գնդո-գնտոյ- գնդի-գնդիւ-գնդաւ» գրաբարեան տարբերակներին:

Այսինքն՝ «գյօնդ» բառը ունի նաեւ արեգակի-կրակի-լոյսի-կեանքի շրջանի նշանակութիւն: Նշանակում է «գիւնդ- գունդ- կոնդ – գիւնդ» բառերը ունեն մէկ արմատ, որն է ` գունդ: Գունդ-գյօնդ- գոնդ - գովընդ-գօվենդ բառերը հոմանիշներ են առաջացած «գունդ» բառից եւ իմաստային առումով նոյնացւում են:

Հայոց բարբառներում Գյօւենդ կամ Գյօւընդ բառը նոյն «գ՛յունդ, գ՛օնդ, գ՛ոնդ, կոնտ, գիւնդ եւ կ՛իւնդէ» բառի բարբառային տարբերակն է: (Հայլեզբրբբառ ԱՅ, 2001. 270b): Տիպական ու կարեւոր բարբառներում հենց «գովընդ» ձեւով ունենք` «Սասուն գովընդ» (Պետոյեան 1965. 457) եւ «Մոկս գյօվընդ» (Орбели 2002. 217):

Հայերէնի բարբառներում այս պարանունը հայերեն «գունդ» բառից է սերել, պէտք է նկատի ունենանք, որ հին հայերեն գ-ն, թէ՛ Սասունում եւ թէ՛ Մոկսում ու Վանի խմբի միւս բարբառներում օրինաչափօրէն ձայնազրկւում է ու դառնում «կ»: «Գունդ» բառը Մոկսում ու Վանում դարձել է կիւենդ (տես Աճառեան 1952. 254): Այսպիսով ակնյայտ է դառնում, որ «գովընդ» բառը ծագել է «գունդ» բառից է եւ աւելի յստակօրէն է մատնանշում հայերէնի բարբառային ծագումը: Քրդերէնում gōvand կոչուող պարաձեւից բացի կայ եւ gōband-ը`«շուրջպար» պարաձեւը, որը գրւում է «b» տառով, gobend / gōband: Որտեղ «gō» նշանակում է «շրջան», իսկ «band»- կապել, այսինքն` շրջան կապել: Այս օրինակից ակնյայտ է դառնում, որ քրդերէնում gōvand-ը նոյնպէս նոյնացւում է երկրաչափական կլոր շրջան եւ գունդ հասկացութեան հետ: Ուստի կարող ենք հաստատել, որ քրդական կամ եզդիական ցեղախմբերը gōvand բառը եւ պարը փոխառել են հայ ժողովրդի վաղնջական լեզվամտածողութիւնից եւ մշակոյթից:

 

Արեւմտեան Հայաստանի Վտարանդի Կառավարութեան 

Կրթութեան եւ գիտութեան յանձնախումբի պատասխանատու՝ 

Կարինէ Հայրապետեան 

 

 

Նոյյան տապան  -   Մշակույթ