ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ԹՈՒՐՔԻԱ «ՄԵՐՁԵՑՄԱՆ» ՇՈՒՐՋ հարցազրոյց՝ ազգագրագէտ, Հայաստանի Հանրապետութեան Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի Հնագիտութեան եւ ազգագրութեան հիմնարկի առաջատար գիտաշխատող ՀՐԱՆՈՅՇ ԽԱՌԱՏԵԱՆի հետ Հ.− Տիկին Խառատեան, յաճախ վերլուծաբաններու եւ քաղաքագէտներու կողմէն կը նշուի, թէ Հայաստանի եւ Թուրքիոյ միջեւ յարաբերութիւններու հաստատումը, նախ եւ առաջ, ձեռնտու է Արեւմուտքին, եւ ուստի արեւմտեան նախագիծ մըն է՝ Հայաստանը Ռուսաստանէն հեռացնելու նպատակ հետապնդող։ Դուք՝ որպէս քաղաքացիական նախաձեռութիւններու գործօն մասնակից, որ ներսէն շփում ունեցած էք տարբեր ձեւաչափի խումբերու քննարկումներուն, ի՞նչ կարծիք ունիք «Հայաստան−Թուրքիա մերձեցման» շարժառիթներու եւ դրդապատճառներու մասին։ Պ.- Հայ-թուրքական յարաբերութիւնների (վերա)ձեւաւորման կամ մերձեցման, կամ կարող ենք ասել՝ հնարաւոր քոնֆլիքթի կանխարգելման կապակցութեամբ, քաղաքացիական հասարակութեան նախաձեռնութիւնների շրջանակում իմ եւ ուրիշների մասնակցութեան փորձին հետեւելով, որոշ համոզմունքներ են ձեւաւորուել իմ մէջ, որոնք հետզհետէ աւելի են հիմնաւորւում։ Նախ, երկու հասարակութիւնների տարբեր խմբերի եւ անձանց միջեւ ինչ-որ յարաբերութիւններ ձեւաւորելու այս ձեռնարկումն ինքնին, ինչպէս եւ դրա բովանդակային ու ֆորմալ ձեւաչափերը, կարծէք թէ աւելի շատ ձեւաւորուել են թուրքական դիւանագիտութեան ոլորտում՝ թուրքական դիւանագիտութեան քայլերին համընթաց։ Հ.− Այսինքն՝ զերօ խնդիր դրացիներու հետ քաղաքականութեան ծիրի՞ն մէջ։ Պ.- Կարծում եմ, որ սկզբնապէս հէնց այդպէս էր, առաւել եւս՝ որ իմ ամենաառաջին հանդիպումները տեղի էին ունենում այն տարիներին, երբ Թուրքիան փորձում էր կարգաւորել իր յարաբերութիւնները բոլոր հարեւանների հետ, մասնաւորապէս շատ հպարտանում էին, որ արդէն նորմալ յարաբերութիւններ ունեն Յունաստանի եւ Իրաքի հետ, Սիրիան էլ ընթացքի մէջ էր, եւ համոզուած էին, որ իրենց անցեալին վերաբերող խնդիրների փակումն ու նոր յարաբերութիւնների ձեւաւորումը շատ մօտ է։ Հ.− Տիկին Խառատեան, ո՞րն էր Հայաստան−Թուրքիա քաղաքացիական քննարկումներուն ձեր առաջին փորձառութիւնը։ Պ.- 2001 թուականին էր. հրաւէր ստացանք թուրքական մեճլիսի էքս-պատգամաւոր Կիւնէյ Սարայից, որը «Մարմարա-կրուփ» իրաւապաշտպան կազմակերպութեան հետ նախաձեռնեց Հայերի հետ քննարկումների մի շարք։ Հէնց այդ տարիներին էր, որ նրանք դրսեւորելով բարի կամք,- չակերտներով եւ առանց չակերտների եմ ուզում ասել, քանի որ հնարաւոր է, որ իսկապէս մղումը բարի էր, սակայն յետագայ ընթացքն այնպիսին եղաւ, որ սկզբնական կառոյցից շատ քիչ բան մնաց,- բոլոր դէպքերում՝ ձեւաւորել էին աշխատանքային մի խումբ, որի մէջ էին՝ Հրանդ Տինքը, Տիգրան Ալթունը (թուրքահայ քաղաքացիների եւ Սթամպուլում «Արմաւիա»յի ներկայացուցիչն է), մի քանի այլ անձինք՝ պոլսահայ համայնքից, ինչպէս նաեւ Թուրքեր։ Աւելի ուշ իմացայ, որ «Մարմարա-կրուփ» հանրային կազմակերպութիւնը ձեւաւորուել էր Էրտողանի ցանկութեամբ, եւ Էրտողանի ընկերոջ ընտանիքն էր ղեկավարում այն։ Բայց այդ տարիներին Կիւնէյ Սարայն էր, որ շատ աքթիւ էր. ես ստացայ այդ առաջարկը, որը դրեցինք քննարկման։ Այն ժամանակ մենք մի խումբ ունէինք՝ «Այսրկովկասեան կանանց երկխօսութիւն», որի շրջանակներում Ադրբեջանի եւ Վրաստանի ներկայացուցիչների հետ փորձում էինք հասկանալ, թէ հասարակութիւնների միջեւ առկայ թշնամութիւնը ի՛նչ ճանապարհով կարող է մեղմուել. այս խումբն էր հրաւէրը ստացել։ Հ.− Ամբողջակա՞ն խումբով մասնակցեցաք քննարկումներուն։ Պ. Սկզբում քանի որ մէճլիսի կողմից էր այդ առաջարկը, որպէս Հայաստանի Ազգային ժողովի կին պատգամաւոր՝ Հերմինէ Նաղտալեանը, եւ ես մեկնեցինք Սթամպուլ՝ փորձելու հասկանալ, թէ ի՛նչ հարցեր են յուզում իրենց, որ քննարկենք, եւ արդեօք մենք պատրա՞ստ ենք կամ կարո՞ղ ենք այդ հարցերը քննարկել։ Հէնց այդտեղ էլ ես առաջին անգամ Հրանդի հետ ծանօթացայ. թուրքահայ համայնքում պատրիարքական ընտրութիւնները նոր աւարտուել էին, դեռ կրքերը շատ շիկացած էին՝ այդ ընտրութիւնների հետ կապուած, միեւնոյն ժամանակ թուրքական խորհրդարանը սթամպուլահայ համայնքի հետ Հայերի յետագայ ճակատագրի շուրջ քննարկումներ էր սկսել, եւ ուզում էին յստակեցնել, թէ ի՛նչ ձեւաչափով կարող են կայանալ Հայաստանի հետ հնարաւոր յարաբերութիւնները, իսկ ի՛նչ հարցերի շուրջ անհնար է դրանք կայացնել։ Հ.− Երկա՞ր տեւեցին քննարկումները, թէ անմիջապէս պարզ դարձաւ, որ երկխօսութիւնը անկարելի է։ Պ.- Երկու տարի այդ հանդիպումները շարունակուեցին՝ մէ՛կ Սթամպուլում, մէ՛կ Երեւանում, փոխադարձ այցելութիւններ էին տեղի ունենում տարբեր ձեւաչափի խմբերով, փորձում էինք պատասխանները գտնել եւ դրանք միասին քննարկել։ Այդ հանդիպումներն աւարտուեցին ճակատագրօրէն շատ տխուր, ինչը, պէտք է ասեմ, որ աւելի փորձառու լինելու դէպքում՝ կարելի էր կանխատեսել։ Նոյն հարցադրումը, որ այսօր էլ դրւում է, այն ժամանակ կար. «անցեալը տանք անցեալին, իսկ մենք զբաղուենք ներկայով», ինչը Հայաստանի հետ յարաբերութիւնների կարգաւորման թուրքական օրակարգի հիմնական մօտեցումն է։ Յետագայում ես հասկացայ, որ դա հէնց Էրտողանի ձեւակերպումն է՝ Էրտողանի հետ եկել է եւ Էրտողանի հետ էլ գնալով զարգանում է։ Հետեւաբար զարմանալի չէ, որ «Էրտողանեան հասարակական կազմակերպութիւնը» միայն այդ դարձուածքն էր կրկնում շարունակ։ Հ.− Իրենց կողմէն նոյնպէս միայն կանա՞յք էին։ Պ.- Այո՛, սա կանացի երկխօսութիւն էր, Էրտողանի ընկերոջ կինն էր ղեկավարում «Մարմարա-կրուփ» կազմակերպութիւնը, իսկ Կիւնէյ Սարայը աքթիւ անդամներից էր… Յիշում եմ՝ Սարայը ոգեւորութեամբ խօսում էր, թէ ինչպէս է իրենց յաջողուել յարաբերութիւնները կարգաւորել Յունաստանի, Իրաքի հետ, ինչ ապրանքաշրջանառութիւն ունէին դրա շնորհիւ, երկու տարուայ մէջ տնտեսական ինչպիսի աճ էին գրանցել… ընդ որում նա չէր էլ թաքցնում, որ Թուրքիան մեծ ծաւալի ապրանքներ է արտահանում այդ երկրներ, մինչդեռ նրանց ապրանքների ներմուծման մասին ոչ մի խօսք չկար… Ակնյայտ էր, որ Թուրքիան իրեն շահած կողմ էր համարում։ Ինձ միշտ զարմացնում էր, որ եթէ քննարկւում է երկկողմանի զարգացման խնդիր, ինչո՞ւ էր այդ տիկինը միշտ խօսում իրենց միակողմանի օգուտների մասին։ Այն դէպքում, մանաւանդ, որ Հայաստանի հետ խնդիրները պայմանաւորուած են յատուկ պատմական անցեալով, եւ հազիւ թէ տնտեսական յաջողութիւնների հեռանկարը կարողանար փոխել հայութեան մէջ կարծրացած մօտեցումները։ Հ.− Տիկին Խառատեան, երկամեայ այս քննարկումներու ընթացքին ձեզ համար ամենէն յիշարժանը ի՞նչ էր։ Պ.- Բաւական բարդ քննարկումներ էին, քանի որ դա ժամանակակից Թուրքիան չէր՝ Ցեղասպանութիւն բառն առհասարակ չէր արտասանւում այն ժամանակ, նոյնիսկ երբ մենք մեր քննարկումների ընթացքում օգտագործում էինք այդ բառը, մեր գործընկերների վրայ այն սառը ցնցուղի տպաւորութիւն էր թողնում։ Էլ չասած, որ իւրաքանչիւր մամլոյ ասուլիսից առաջ մեր «սիրելի» գործընկեր տիկնանց համար ծանրագոյն երեւոյթ էր՝ երկու-երեք օր առաջ խօսակցութիւն էր սկսւում, որ «այդ բառը չասէք…»։ Յիշում եմ, մէկ այդպիսի ասուլիսից առաջ ես խոստացայ, որ չեմ ասի «այդ բառը», բայց միեւնոյն ժամանակ նշեցի, որ խիստ կը զարմանամ, եթէ լրագրողներից որեւէ մէկը հարց չտայ, իսկ եթէ հարցը լինի, ինչպէ՞ս կարող եմ չխօսել այդ մասին։ Դա ահռելի մեծ ասուլիս էր՝ մօտ 50 թղթակից կար, «CNN-Turk»ը նոր-նոր աքթիւանում էր, եւ կարծեմ հէնց նրանցից առաջին հարցն էր. ես մի քիչ խօսեցի, եւ տարիներ յետոյ միայն կարդացի ամերիկեան մի գրքում, որ երբ ես ասել եմ «այդ բառը» (կը ծիծաղի), ելեկտրոնային բոլոր միջոցները անջատուել են… Ինքը իր յիշողութիւններն է գրում՝ անդրադառնալով, թէ ինչ աստիճանի թապու էր այդ բառը… Հ.− Ի՞նչպէս ընդհատուեցաւ ձեր երկամեայ երկխօսութիւնը։ Պ.- Կարծեմ 2002ի Փետրուարին էր, երբ Եւրոխորհուրդը բանաձեւ ընդունեց՝ Ցեղասպանութեան հետ կապուած, եւ հէնց Փետրուարի վերջերին ես յանկարծ նամակ եմ ստանում, որ իմ թուրք գործընկերները պատրաստւում են իրենց երիտասարդական թեւը ուղարկել Հայաստան։ Խնդրում էին ինձ, որ նրանց հետ հանդիպեմ՝ Մարտի 8ի առընչութեամբ։ Ճիշդն ասած, շատ զարմացայ, քանի որ սովորաբար նախօրօք քննարկւում էր օրակարգը, իսկ ես Մարտի 6ին պէտք է Լոնտոն գնայի։ Ես գրեցի, որ չեմ կարող Մարտի 8ին հանդիպել, եւ դա շատ մեծ վրդովմունք առաջացրեց. “ամեն ջանք պէտք է գործադրել”, “չափազանց կարեւոր է այս հանդիպումը”… Այնպիսի մի արձագանգ եղաւ, որ Լոնտոնի գիտաժողովին ելոյթս այնպէս կարգաւորեցի, որ անմիջապէս նրա աւարտից յետոյ վերադառնամ, որ Մարտի 9ին Երեւանում լինեմ, քանի որ պարզուեց որ թուրքական կողմը շատ ծանր է տանում դա, չնայած Հայաստանում մեր գործընկերները նրանցով զբաղւում էին, բայց անպայման ուզում էին, որ ես լինէի։ Յետոյ հասկացայ պատճառը. Մարտի 10ին իմ շատ սիրելի գործընկեր Կիւնէյ Սարայը Սթամպուլում մամուլի մեծ ասուլիս է ունեցել, որին իմ եւ իր անունից յայտարարել է, թէ ահա հայկական եւ թուրքական քաղաքացիական հասարակութեան ներկայացուցիչները քննարկում են իրենց անցեալի խնդիրները, եւ ի՞նչ իմաստ ունի, որ երրորդ կողմը՝ տուեալ դէպքում Եւրոպայի Խորհուրդը, միջա-?մըտում է այդ քննարկումներին՝ դրանով իսկ փորձելով ճնշում բանեցնել եւ ազդել բանակցութիւնների ընթացքի վրայ։ Ըստ Սարայի՝ քննարկումներն իրենց մէջ չեն պարունակում այդքան ծանր երեւոյթներ, եւ մենք ինքներս տեսնում ենք լուծումները։ Ես ապշած եւ ցնցուած էի. այդ մասին իմացայ յաջորդ օրը, բնականաբար, այսինքն՝ երբ այստեղից ճանապարհեցի, եւ ցաւօք սրտի ստիպուած էի ինքս էլ մամլոյ ասուլիս հրաւիրել եւ յայտարարել, որ յարգարժան թուրք տիկնայք սուտ են ասել ուղղակի, եւ հետեւաբար հայկական կողմը ոչ միայն աւելորդ չի համարում երրորդ կողմերի շահագրգիռ քննարկումները, այլեւ խիստ անհրաժեշտ է համարում, եւ շատ ցաւում եմ, որ մեր գործընկերութիւնն այս փուլում ընդհատուեց՝ թէկուզ եւ պարզ ստի պատճառով։ Դա կարող էր վերջը լինել, ընդհանրապէս… Իմ գործընկերներին շատ վիրաւորել էր «ստախօս թուրք կանայք» բառերը, բայց ես մինչեւ հիմա, ցաւօք, ստիպուած եմ ասել, որ այդ բառերն ազնուօրէն ճիշդ էին։ Դրանք ոչ այնքան ազնիւ տիկնայք էին, մեղմ ասած։ Դրանից յետոյ ես նրանց գրեցի, որ յոյսով եմ՝ դուք հասկանում էք, որ մեր չկայացած համագործակցութիւնը վերջացաւ սրանով։ Հ.− Այլեւս ոչ մէկ առընչութիւն չունեցա՞ք «Մարմարա−կրուփ»ին հետ։ Պ.- Ես որեւէ պատասխան չստացայ իմ գրութեանը, եւ մօտ մէկ տարի յետոյ մեր գործընկերները կրկին եկան Երեւան՝ մեծ խմբով, կարծեմ՝ շուրջ տաս մարդ։ Ես տանտէր էի եւ չէի կարող նրանց չընդունել։ Բայց մենք այլեւս հարցեր քննարկող խմբեր չէինք։ Կիւնէյ Սարայը փորձում էր բացատրել, թէ ինչո՛ւ է այդ անթոյլատրելի մամլոյ ասուլիսը կազմակերպել, բայց նորից նոյն բառերը, նոյն ջրաղացը. “Մենք՝ երկու երկրներս, պէտք է լուծումը գտնենք, իսկ այն անցեալի մէջ չէ՝ ապագայ պիտի կառուցենք”… Այնքան չարչրկուած, մաշուած խօսքեր՝ առանց հոգիի, առանց ցաւի… Ակնյայտ էր, որ այս տիկնայք սեփական ասելիքը չունեն՝ պարզապէս ուղարկուած են։ Ոչինչ չստացուեց, եւ այդպէս էլ բաժանուեցինք։ Հարցազրոյցը վարեց՝ ՏՈՐՔ ԴԱԼԱԼԵԱՆ ՆՅ

---