«ԱԼԻՔ» օրաթերթ 18 մայիսի ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑ «Մինչեւ 100-ամէակը լրանալը՝ հողը ուղղակի պէտք է այրւի թուրքերի ոտքերի տակ, որպէսզի նրանք հասկանան, որ մենք այս պայքարը տանելու ենք մինչեւ եաղթական աւարտ» Հարցազրոյց՝ ՀՀ Գիտութիւնների ազգային ակադեմիայի Պատմութէան ինստիտուտի տնօրէն պրոֆ. Աշոտ Մելքոնէանի հետ Պատմաբան պրոֆ. Աշոտ Մելքոնէանը անծանօթ անուն չէ մեր համայնքում: Նրա համայնք բազմաթիւ այցերի շարանում այս անգամ նրա հետ հանդիպման առիթը որպէս այդպիսին՝ Ապրիլէան Մեծ Եղեռնի 96-րդ տարելիցի ոգեկոչմանը նւիրւած կենտրոնական ծրագիրն էր, ուր որպէս օրւայ բանախօս՝ հանդէս եկաւ նա: Եւ մենք էլ օգտւելով ընձեռւած առիթից՝ հարցազրոյց կազմակերպեցինք նրա հետ, որը ներկայացնում ենք ստորեւ: Հ.- Հայաստանում Ձեր ինստիտուտի կողմից կազմակերպւում են բազմաթիւ գիտաժողովներ: Ինչպէ՞ս են արդիւնաւորւում նման գիտաժողովները եւ ո՞րն է այսպիսի միջոցառումների նպատակը: Պ.- Գիտէք ինչ, մի ժամանակ գիտական նստաշրջանները կազմակերպւում էին զուտ գիտնականների համար: Անշուշտ, գիտաժողովը հասցէագրւած է գիտնականին, բայց միւս կողմից եթէ գիտնականի խօսքը չի ուղղւելու, հասցէագրւելու հանրութէանը, գիտաճանաչողական նշանակութիւն չի ունենալու, ըստ իս՝ անիմաստ է, աննպատակ է նման ձեւով շարունակելը, դրա համար ես կարծում եմ, որ մեր կազմակերպած միջոցառումները որքան հնարաւոր է՝ մենք փորձում ենք գիտաճանաչողական բնոյթի դարձնել: Օրինակ՝ մայիսի 4-ից 6-ը կազմակերպել էինք մի գիտաժողով՝ Երեւանի Պետական համալսարանի հետ միասին՝ Գիտութիւնների ակադեմիան՝ մեր Պատմութէան ինստիտուտը շատ ակտիւ մասնակցութիւն ունի «Ընդդէմ կեղծիքի եւ ոտնձգութէան» խորագրով գիտաժողովին. այսպէս էր կոչւում գիտաժողովը եւ նւիրւած էր թուրք-ադրբեջանական պատմագրութէան եւ քաղաքական շրջանակների կողմից հայոց պատմութէան հիմնահարցերի խեղաթիւրմանը: Եւ առանձին բաժիններով՝ արւեստի, գրականութէան, պատմութէան բոլոր բնագաւառները ներկայացւել էին, թէ ինչպէս է կեղծւում հայոց պատմութիւնը եւ ինչպէս մէկ ընդհանուր կեղծիքի շղթայի մէջ թուրքական պատմագրութիւնը ստեղծել է մի դպրոց, որը ուղղակիօրէն ընդօրինակւել է ադրբեջանցիների կողմից եւ մինչեւ վերջ շարունակւում է ու տառացիօրէն մէկ-երկու օր առաջ Գիտութիւնների ակադեմիայում ելոյթ ունենալու ժամանակ Իլհամ Ալիեւը շարունակեց նոյն պետական մակարդակով պատմութէան կեղծարարութիւնը այն մասին, որ Սիւնիքը, Արցախը, նոյնիսկ Արարատէան դաշտավայրը որեւէ ընդհանրութիւն չունեն հայ իրականութէան հետ եւ դա իբրթէ արեւմտէան Ադրբեջանի մաս է կազմում: Ուրեմն՝ նման գիտաժողովներ ենք կազմակերպում նաեւ 1921 թւականի Մոսկւայի եւ Կարսի պայմանագրի հետ կապւած. դրանք շատ կարեւոր են այն տեսանկիւնից, որ 1921 թւականին Արեւելէան Հայաստանի մաս կազմող Սուրմալուի գաւառը եւ այն ժամանակ Կարսի մարզը եւս մեզնից խլւեց խորհրդա-թուրքական-քեմալական համագործակցութէան արդիւնքում եւ Արեւելէան Հայաստանի մի մասն էլ մաս դարձաւ այսօրւայ Թուրքիայի Հանրապետութէան, այն դէպքում, երբ Սուրմալուի գաւառը երբեւէ չէր եղել Թուրքիայի կազմում: Այսինքն՝ գիտաճանաչողական բնոյթի կարեւոր միջոցառում էր: Տառացիօրէն մի քանի օր առաջ հէնց Իրան ժամանելուց առաջ՝ ես մասնակցեցի մի գիտաժողովի, որը կայացաւ Տաթեւի վանքում՝ ժողովրդի մասնակցութէամբ: Շատ հետաքրքրական է, որ Տաթեւի վանքում՝ սեղանատանը 1921 թւականի ապրիլի 26-ին հրաւիրւել է համազանգեզուրէան երկրորդ համագումարը, որը հռչակել է եաջորդ օրը Զանգեզուրը՝ ինքնավար Սիւնիքը որպէս Լեռնահայաստան՝ Գարեգին Նժդեհի գլխաւորութէամբ: Ուղղակի պէտք էր տեսնել ժողովրդի ոգեւորութիւնը այդ դահլիճում, երբ ես եայտարարեցի, որ ճիշտ այստեղ ուղիղ 90 տարիներ առաջ Գարեգին Նժդեհի մասնակցութէամբ Սերգէյ Մելիք-էօլչենի նախագահութէամբ տեղի ունեցաւ համազանգեզուրէան երկրորդ համագումարը, որը որ հայոց վերջին պետականութէան դրսեւորումն էր այս տարածաշրջանում՝ 1921 թւականին: Եւ միաժամանակ նշեցինք Գարեգին Նժդեհի ծննդէան 125-ամէակը՝ դարձէալ Կապանում ժողովրդի ամենաակտիւ մասնակցութէամբ, դպրոցի տնօրէններ, պատմութէան ուսուցիչներ, աշակերտութիւն եւ այս ամբողջը, գիտէք, ժողովրդին հասցէագրւած տարբերակը շատ արդիւնաւէտ է դարձնում եւ դրա համար ես կարծում եմ, որ այս եղանակը պէտք է շարունակել: Նոյնը նաեւ Իրանում՝ երբ որ տեղի ունեցան Հայ Դատին նւիրւած խորհրդաժողովները՝ 2000-ականների սկզբներին, որոնք հետաքրքրական էին ժողովրդի ակտիւ մասնակցութէամբ, մամուլի լուսաբանմամբ, եւ այսօր երբ Հայ Դատի եւ ընդհանրապէս հայոց պատմութէան հանգուցային խնդիրների կապակցութէամբ մենք հասել ենք նրան, որ այդ գաղափարները համահայկական կշիռ եւ աշխարհագրութիւն են ձեռք բերել, հէնց սրա արդիւնքն է: Եւ որի մէջ, անշուշտ, մեր մամուլը իր ծանրակշիռ տեղն ու դերն ունի, այդ թւում նաեւ՝ «Ալիք»-ը: Հ.- Արդէն որերորդ անգամ դուք մեզ մօտ էք, մեր համայնքում: Ինչպէ՞ս էք տեսնում համայնքի առօրէան՝ այսօր: Պ.- Տեսէք, ամէն անգամ սփիւռքահայ որեւէ գաղթօջախ այցելելիս՝ ես լսում եմ դժգոհութիւններ, որ գաղութը տկարացել է, իհարկէ այդ տկարացումը կ'այ, բայց մի զարմանալի եանձնառութիւն է եկել մնացողների վրայ, որոնք որ հասկանում են, որ իր հարեւանի, դրացիի հեռանալուց յետոյ՝ իր պարտականութիւնները ազգային խնդիրների իմաստով կրկնապատկւել ու եռապատկւել են: Ես ուղղակի տառացիօրէն նոր եմ ժամանել Շիրազից եւ ցնցող տպաւորութիւն է ինձ վրայ թողել այնտեղի «Հայ տուն»-ը, տկն. Անահիտի այդ ջերմեռանդ գործունէութիւնը, պահակի՝ Սուրէնի խօսքերը, որը միայնակ այսպէս ժողովրդի խօսքով ասաց տիրութիւն էր անում մեր եկեղեցուն: Դուրս գալուց առաջ ես ասացի՝ Սուրէն, դու այստեղ մենակ չե՞ս նեղւում, ասաց՝ բնաւ ոչ, որովհետեւ Աստծու հետ եմ: Գիտէք, այս խօսքը արդէն երկրորդ օրն է՝ ուղեղիս մէջ է, թէ ինչ դիպուկ պատասխան տւեց, որ ինքը Աստծու հետ է, եկեղեցու մէջ եւ երբեք չի լքելու այդ եկեղեցին եւ նման բանի Նոր Ջուղայում մենք բազմիցս հանդիպել ենք. մեր մէկ տասնէակից աւել այդ եկեղեցիները պահւում են մի քանի ընտանիքի ջանքերով, որոնք ապրում են եկեղեցուն կից կառոյցներում: Ինչ վերաբերում է Թեհրանին, այն, ինչ որ ես տեսայ Սուրբ Սարգիս եկեղեցու բակում, ինձ շատ էին պատմել այդ մասին, իհարկէ քայլարշաւ չեղաւ, բայց եղաւ հրաշալի մի միտինգ եւ այն ոգին, այն ազգային նկարագիրը, որ ամէն մի իրանահայի մօտ ես նկատում էի այդ միտինգի ժամանակ, ուղղակի համակեց ինձ եւ տիկնոջս՝ Լուսինէին, որ մենք չէինք կարողանում մեր տեղը գտնել, թէ որքան ոգի կար իրանահայութէան այդ միտինգի մէջ եւ որքան նւիրում, պատրաստակամութիւն՝ Հայ Դատը առաջ տանելու մղումով, եւ ես առիթ ունեցայ «Արարատ» մարզաւանում ասելու, որ ինձ հիացնում է իրանահայութէան կազմակերպւածութիւնը եւ նրա համահայկական մտածողութիւնը, որ Ապրիլի 24-ը կարող է քաղաքում մէկ հոգի նշել, բայց դա իր հոգու պարտքն է համարում, որովհետեւ Ապրիլի 24 նշելով՝ մենք ոգեկոչում ենք նրանց յիշատակը եւ մղւում ենք դէպի ապագան, որի իմաստը Հայ Դատի վերջնական լուծումն է՝ մեր հողերի, հայրենիքի հատուցման տարբերակով: Հ.- Եւս 4 տարի եւ ահա՝ Հայոց Ցեղասպանութէան 100-րդ տարելիցն է. ըստ Ձեզ՝ մինչ այդ որո՞նք պէտք է լինեն հայոց պահանջատիրութէան հիմնախնդիրներն ու առաջնահերթութիւնները: Պ. - Ես շատ ուրախ եմ, որ այստեղ իրանահայութիւնը վաղուց կարողացել է ընկալել մի բան, որ այդ ճանաչման գործընթաց ասւածը աւարտւել է. ամէնուր ես տեսայ կարգախօսներ՝ հատուցում եւ հատուցում: Ուրեմն՝ մեր ամբողջ պայքարը մենք պէտք է ուղղորդենք հատուցման ճանապարհով: Եւ շատ կարեւոր է այստեղ, որ այդ հատուցում ասւածը իրականացւի միջազգային իրաւունքի շրջանակներում: Մենք պատմագիտութէան եւ քաղաքագիտական ոլորտում եաղթանակ տարանք՝ չունենալով թիկունքին պետականութիւն. Խորհրդային Հայաստանը պետականութէան մի դրսեւորում էր, բայց այն, բնականաբար, Խորհրդային Միութէան կազմում չէր կարող միջազգային ասպարէզում Հայոց Ցեղասպանութէան խնդիր հետապնդել: Սփիւռքը պետականութիւն չէր եւ ինքը միջազգային իրաւունքի սուբիեկտ չէր հանդիսանում, որ խնդիրն առաջ տանէր. այսօր հայոց պետութիւնը սկզբնական շրջանում որոշակի խարխափումներից յետոյ՝ կամաց-կամաց գալիս է այդ հատուցման գաղափարին: Ինձ շատ ուրախացնում է, երբ որ օգոստոսի 20-ին անցէալ տարի նախագահի մակարդակով եղաւ ցուցում՝ Երեւանի Պետ. համալսարանում եւ ակադեմիայում՝ նշելու 1920 թւականի օգոստոսի 10-ի Սեւրի դաշնագրի եօբելէանը: Սա ի՞նչ է նշանակում. սա նշանակում է, որ արդէն պետական մօտեցում կ'այ այստեղ: Տեսէք հայ հոգեւորականը, հայ պաշտօնէան, այստեղ մեր դեսպանը՝ պրն. Առաքելէանը նշեց Հայոց Ցեղասպանութէան խնդրում մեր անելիքների մասին, եւ սա շատ ուրախացնում է ինձ, որ մենք մեր պայքարը ուղղորդում ենք հատուցման ճանապարհով: Առաջին խնդիրը պիտի լինի միջազգային իրաւունքի բարելաւումը եւ իմ խորին համոզմամբ՝ գենոցիդ հասկացողութէանը, զուգահեռաբար՝ իմ խօսքի մէջ էլ ես ասացի՝ հայրենազրկում, որպէս միջազգային իրաւունքի դրոյթ մտցնելը այդ իրաւական դաշտի մէջ եւ Հաագայի դատարանում արդէն հայրենազրկման առումով խնդիրը առաջ մղել: Եւ գիտէք ինչ նպաստաւոր իրավիճակ է. տեսէք աշխարհը՝ Արեւմուտքը, որը որ Հայոց Ցեղասպանութէան հատուցման հարցում ես համոզւած եմ շատ կարծր դիրքորոշում է որդեգրելու, երբ որ վաղը պարզւեց, որ մենք տարածքների վերադարձի խնդիր ենք դնելու, մենք դրա դիմաց ունենք մի հզօր խաղաքարտ՝ աշխարհը Կոզովոյին տւեց պետականութիւն, երբ որ մարդիկ, որոնք որ սերբական հողում պետականութիւն ստեղծեցին, փաստօրէն, ալբանացիները երբ որ դրա իրաւունքը չունէին՝ որպէս այդ երկրի եկւորներ, նրանք բնիկներ չէին, մենք բնիկներ էինք եւ ցեղասպանւեցինք մեր բուն հայրենիքում: Բայց, Կոզովոյին տւեցին պետականութիւն, աշխարհի կողմից ճանաչւեց հետեւէալ պատճառաբանութէամբ՝ էթնիկական զտում է տեղի ունեցել այդտեղ, սերբերը մի քանի հազար կ'ոզովոցի են կոտորել, որի համար ալբանացիներին այնտեղ հասնում է պետականութիւն: Այսինքն՝ երկրորդ ալբանական պետութիւն ստեղծւեց, մի Ալբանիայ կար, մի հատ էլ ստեղծւեց երկրորդը: Հիմա ուզում եմ հարցնել՝ շատ ներողութիւն, Ղարաբաղը, Արցախը, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութիւնը, որ ասում են՝ դուք արդէն մի հայկական պետութիւն ունէք՝ Հայաստանի Հանրապետութիւնը, երկրորդը ինչու՞ էք ստեղծում, հիմա հարցնում եմ՝ երկրորդ պետութիւն աշխարհը ինչու ստեղծեց Կոզովոյում: Դա մէկ, երկրորդը՝ 1915-23 թւականներին էթնիկական զտում՝ այդպիսի ահռելի մասշտաբներով, երբ որ ազգի երկուերրորդը բնաջնջւեց. ուրիշ օրինակ կարո՞ղ էք դուք բերել, բայց դրա դիմաց արդէօք մենք պետականութիւն ստացա՞նք: Շատ ներողութիւն, երկու-երէք հազար կամ հինգ հազար մարդկային կ'էանք է, ողբերգութիւն է, որոնք բնաջնջւեցին Կոզովոյում, բայց դրա դիմաց մէկ-մէկուկէս միլիոն բնակչութիւն ունեցող Կոզովօն ստացաւ պետականութիւն: Հիմա հարցնում եմ՝ մէկուկէս միլիոնը, որը որ մեր ազգի երկուերրորդն էր, 1915-23-ին բնաջնջւեց, մեզ պետականութիւն եւ կամ մեր հողերի հատուցում չի հասնում: Ուրեմն՝ տեսէք, միջազգային իրաւունքը արդէն դրա նախադէպը ստեղծել է, որ մենք ասում ենք՝ անեօյս բան է, ինչպէ՞ս է անեօյս՝ Կոզովօն ինչպէս հասաւ պետականութէան, որ նա ենթարկւել էր ցեղասպանութէան՝ սերբերի կողմից, ուրեմն՝ մենք էլթուրքերի կողմից ենք ցեղասպանւել, ուրեմն՝ պէտք է հատուցումը լինի մեր հայրենիքով. սա էլ եաջորդ ուղղութիւնն է: Եւ ես կարծում եմ գիտէք ինչ, 100-ամէակի նախօրէակին, մինչեւ 100-ամէակը լրանալը՝ հողը ուղղակի պէտք է այրւի թուրքերի ոտքերի տակ, որպէսզի նրանք հասկանան, որ մենք այս պայքարը տանելու ենք մինչեւ եաղթական աւարտ: Հ.- Որպէս ջաւախեցի՝ ինչպէ՞ս կը բնութագրէիք ջաւախահայութէան ազգային-սոցիալ-մշակութային իրաւունքների հետապնդման նորովի եղանակները: Պ.- Ցաւօք՝ ստացւել է մի իրավիճակ, որ մենք արեւմտէան ճակատում թուրքերի հետ լուրջ խնդիրներ ունենք. փաստօրէն, կարող եմ ասել՝ Ադրբեջանի հետ պատերազմը չի աւարտւել, դեռ զինադադար է եւ այս ստղծւած բաւական լուրջ աշխարհա-քաղաքական իրողութիւնների պայմաններում մենք մի վրիպում թոյլ տւեցինք՝ վասն Վրաստանի հետ եարաբերութիւնների այսպէս ասած առերեւոյթ նորմալ եարաբերութիւնների՝ մենք Ջաւախքը մոռացութէան տւեցինք եւ մեզանում գործեց այն նոյն սխալ մտայնութիւնը, ինչ կար 1918-20 թւականների առաջին հանրապետութէան շրջանում, որին ժամանակին խոստովանել է Ռուբէն Տէր-մինասէանը: Նա ասում էր, որ վրացիների հարցում մենք առաջնորդւում էինք հետեւէալ սկզբունքով՝ որքան հաշտ ու համերաշխ՝ այնքան մեզ համար լաւ, բայց կէանքը ցոյց տւեց, որ որքան հաշտ ու համերաշխ վրացիների հետ, որքան զիջողական՝ այնքան մեր հարեւանը դարձաւ լկտի ու պահանջատէր եւ արդիւնքում՝ ստացւեց այնպէս, որ Ջաւախքի խնդրում մենք ունեցանք լրջագոյն կորուստներ: Ցաւօք՝ այդ մտայնութիւնը այսօր էլ շարունակւում է եւ քանի որ մենք ունենք Արցախի խնդիր՝ բերէք սառեցնենք Ջաւախքի խնդիրը, բայց այդ սառեցում ասւածը իր հետ նաեւ ենթադրում է, ցաւօք սրտի, անհետեւողականութիւն, եւ վրացական իշխանութիւնները շարունակում են սոցիալ-տնտեսական իմաստով ճնշումներ՝ հայութէան նկատմամբ: Իհարկէ, ուրախալի բան է, որ որոշ սոցիալական խնդիրներ վերջին շրջանում լուծւեցին. դա է, օրինակ, գազաֆիկացւեց Ջաւախքը, քաղաքը արդէն գազ ունի, որոշակի լուրեր ունեմ, այնուհետեւ ասֆալտապատւեցին կենտրոնական փողոցները դէպի Հայաստանի Հանրապետութիւն, դէպի Թուրքիայի Հանրապետութէան սահման, դէպի Թբիլիսի, դէպի Ախալցխայ. սա շատ ուրախալի երեւոյթ է՝ եամենայնդէպս, բայց հայութէան ազգային իրաւունքների, մասնաւորապէս՝ դպրոցների, լեզւի հարցերում հայերի պահանջները մնում են առայժմ անպատասխան. անշուշտ՝ նաեւ Հայ Եկեղեցու կարգավիճակի հարցը, որը մինչեւ հիմա մնում է ամենախոցելի խնդիրներից մէկը: Հ.- Եւ կրկին վերադառնալով Ձեր ղեկավարած ինստիտուտի գործունէութէանը, ինչպէս նաեւ Ձեր անհատական աշխատանքներին, որոնք իրենց մէջ լայն հորիզոն են ներառում, ինչպիսի՞ նոր ծրագրեր ունէք իրականացնելիք: Պ.- Մեր ինստիտուտը մի կարեւոր աշխատանք է արդէն լոյս ընծայել, որը ես կարող եմ ասել՝ իմ եւ իմ գործակից ընկերների գործունէութէան թերեւս ողնաշարը պիտի կազմի. կարող է մի քիչ բարձրագոչ հնչել, բայց դա իրօք այդպէս է, որովհետեւ խօսքը 30 տարի անց հայ ժողովրդի պատմութէան ակադեմական հրատարակութիւնից յետոյ՝ հայոց պատմութէան նոր, անաչառ, օբիեկտիւ գրւած ակադեմական հրատարակութէան պատրաստումն է: Չորս հատորից է այն բաղկացած, աշխատանքները աւարտւած են, իւրաքանչիւր հատոր ունի երկու գիրք: Պետական ֆինանսաւորմամբ է իրականացւել. սա էլ շատ կարեւոր է, որովհետեւ պետութիւնը հասկացաւ դրա գիտա-քաղաքական նշանակութիւնը եւ ֆինանսաւորել է երկու հատորի հրատարակութիւնը. մէկ հատորը որն ընդգրկում է նորագոյն ժամանակաշրջանի առաջին փուլը՝ 1918 թւականից մինչեւ 1945 թւականը, որը, իմիջիայլոց, ամենաշատ կեղծւած ժամանակահատւածն է խորհրդային տարիների. մանաւանդ որ՝ առաջին հանրապետութէան խնդիրը կ'այ: Այդ հատորը արդէն լոյս է տեսել. հանրապետութէան նախագահին եւ Գարեգին կաթողիկոսին մենք նւիրեցինք այդ հատորները եւ նւիրեցինք նաեւ պաշտպանութէան նախարարին, որից յտոյ հանրութէանը կը հասնի այն: Եւ հիմա օրերս լոյս կը տեսնի նաեւ նոր պատմութէան վերջին մի փուլը կազմող 17-րդ դարի երկրորդ կէսից մինչեւ 1900 թւական ընկած հատորը, որի պատասխանատու խմբագիրը ես եմ: Տպագրւելուն զուգընթաց՝ մենք աշխատում ենք նաեւ դրա անգլերէն եւ ռուսերէն տարբերակների վրայ, երկհատորէակ են դրանք լինելու, որպէսզի գիտա-ճանաչողական իմաստով հասցէագրւի նաեւ օտար ընթերցողին: Միաժամանակ, հայ գաղթաշխարհի պատմութիւն, հայ մամուլի պատմութիւն, սրանք եռատահորներ են մեր սփիւռքահայ բարեկամների օգնութէամբ. սրանք տպագրւեցին առանձին հատորներով, օրինակ՝ եգիպտահայութիւնը բաւականաչափ օգնեց մեզ, Բարեգործականը օգնեց, որպէսզի հրատարակենք հայ գաղթաշխարհի պատմութէան մէկ հատորը, հայ մամուլի պատմութէան մէկ հատորը, եւ հիմա դրանց երրորդ հատորն է պատրաստւում եւ դա եւս կոլեկտիւ կարեւոր աշխատանք կը լինի՝ եռահատոր հայ գաղթաշխարհի պատմութիւն եւ պարբերական մամուլի: Իսկ ինչ վերաբերում է մեր գիտաշխատողների հետազօտութիւններին, բերեմ մի կարեւոր օրինակ՝ նրանց գործնական կիրառութէան վերաբերէալ: Ունենք ակադեմիկոս Հրաչ Բարդիկէան, բիւզանդագէտ, համաշխարհային մակարդակի գիտնական է եւ բիւզանդագիտական զանազան ակադեմիաների անդամ եւ Հռոմի ու Աթէնքի ակադեմիաների իսկական անդամ: Ամէն տարի մի ծանրակշիռ աշխատանք է դնում մեր սեղանին: Գրեց մի աշխատանք՝ Երուսաղէմի իւնաց պատրիարքի յիշողութիւնները՝ 16-ից 18-րդ դարերում Երուսաղէմի սրբատեղիների նկատմամբ ունեցած իրաւունքների վերաբերէալ: Իւնաց պատրիարքը իր իւշերի մէջ բողոքում էր, որ հայերը աւելի մեծ իրաւունքներ ունեն սրբատեղիների նկատմամբ՝ Յիսուսի գերեզմանից սկսած մինչեւ եկեղեցիներով աւարտւած, իսկ իրենք՝ ուղղափառները եւ կաթոլիկները շատ աւելի համեստ իրաւունքներ ունեն: Դա փաստում էր իւնաց պատրիարքը եւ ամէն տարի գիտենք, որ կրակը դուրս բերելու ժամանակ ինչ խնդիրներ են ծագում եօյների հետ: Այս տարի բացառաբար վէճ չեղաւ եւ ես ասեմ, որ սա կարող եմ գաղտնիքի նման բացայայտել, ասեմ, որ երեւի թէ դեր ունեցաւ մեր այդ հրատարակութիւնը: Մենք հրատարակեցինք իւնարէնով եւ հայերէնով տեքստը, եւ, պատկերացրէք, հասցւեց նաեւ իւնաց պատրիարքին եւ մեր պատրիարքութիւնը դա տարածեց այնտեղ, եւ ինչ կարեւոր զէնք է դա: Այսինքն՝ մարդու բերանը ուղղակի փակում ենք, որ, տեսէք, հայերը աւելի մեծ իրաւունքներ ունեն այստեղ: Դրա համար ուզում եմ ասել, որ պատմագիտութիւնը հզօր զէնք է, նախ դա մարդկային յիշողութիւնն է՝ իր անցած ուղու վերաբերէալ եւ երկրորդը՝ ապագան կանխորոշելու իմաստով ամենամեծ նշանակութիւն ունեցող զէնք է դա: Հ.- Կը ցանկանա՞ք վերջում որեւէ բան աւելացնել, որին մեր հարցզարոյցի ծիրում չանդրադարձանք: Պ.- Ես կը ցանկանամ, որ իրանահայութիւնը այն ոգին, որ ունի, մշտապէս պահպանի եւ ինչու չէ վարակիչ լինի նաեւ մեր միւս սփիւռքահայ գաղթօջախների համար, որոնք երբեմն աւելի շատ են տրտնջում, քան՝ պիտի տրտնջան՝ այդ տկարացման հետ կապւած, որովհետեւ եթէ նոյնիսկ գաղթօջախից ինչ-ինչ պատճառներով մարդիկ հեռանում են, ես համոզւած եմ, որ նոյն իրանահայերը Անգլիայում, օրինակ, համոզւեցի դրանում՝ Լոնդոնի Շաբաթօրէայ եւ Կ'իրակնօրէայ դպրոցները՝ ամբողջը կառուցւած է իրանահայերի այդ ջերմեռանդ մօտեցման վրայ. զարմանում ես ուղղակի: Ես կը ցանկանամ իրանահայութէանը անկոտրում կամք եւ իմանան, որ այն կապւածութիւնը, որ մշտապէս կ'այ Հայաստանի՝ Մայր Հայրենիքի հետ, դա իրենց տալիս է առանձնայատուկ կարգավիճակ եւ դրանով իրանահայութիւնն ունի մի զարմանալի գրաւչութիւն, որ ուրիշ տեղ չես կարողանում գտնել: Եւ նրանց անւանել սփիւռքահայ, իմ խորին համոզմամբ, սխալ է եւ ընդհանրապէս սփիւռքահայ ասւածը՝ որպէս հայաստանցուն հակառակ ինչ որ մի բեւեռ, մեզանից պէտք է մէկընդմիշտ հանւի, որովհետեւ մենք հայ ենք: Եւ լուսահոգի Մեսրոպ արք. Աշճէանի խօսքով աւարտեմ խօսքս՝ ասում էր՝ երանի այն օրը, երբ որ ֆրանսահայ, անգլիահայ, ռուսահայ այդ առաջին հատւածը դուրս գայ եւ վերջում բոլորս մնանք միայն հայ եւ ամէն ինչ կ'ընկնի իր տեղը: Հարցազրոյը վարեց Արմինէ Էլիազէանը

---