Թուրք-իսրայէլական յարաբերութիւնները թեւակոխում են նոր փուլ, եւ մայիսի 31-ին թուրքական MV Mavi Marmara նաւում տեղի ունեցած միջադէպն ու դրան յաջորդած զարգացումներն ասուածի հերթական վկայութիւնն են: Միաժամանակ, ձեւաւորուող թուրք-իսրայէլական հակասութիւնները բոլոր հիմքերն ունեն դառնալու մերձաւորարեւելեան քաղաքականութեան առանցքային հարցերից մէկը: Հայաստանի պարագայում, նկատի ունենալով նաեւ Թուրքիայի տեղը մեր երկրի արտաքին քաղաքականութեան մէջ, կարեւոր են դառնում հետեւեալ երեք հարցերի պատասխանները. թուրք-իսրայէլական յարաբերութիւնների փոփոխութիւնն ընթացքի մէջ է, այն դեռ չի ստացել իր աւարտուն տեսքը, եւ նկատի ունենալով ընթացող դինամիկայի բացասական բնոյթը` հարց է առաջանում. ինչքա՞ն են սրուելու այդ յարաբերութիւնները, մինչ այս միջադէպը թուրք-իսրայէլական յարաբերութիւնները լարւում էին գերազանցապէս Անկարայի նախաձեռնութեամբ, սակայն MV Mavi Marmara նաւի հետ տեղի ունեցածը ցոյց տուեց, որ Թել Աւիւում որոշել են փոխել կեցուածքը: Հարց է առաջանում. եթէ Իսրայէլը որոշել է հետայսու անպատասխան չթողնել թուրքական նախաձեռնութիւնները, ինչքա՞ն հեռու են պատրաստ գնալու Թել Աւիւում, Հայկական հարցն այն սակաւաթիւ գործօններից է, որը զսպող նշանակութիւն ունի Թուրքիայի համար. հետեւաբար` թուրք-իսրայէլական սրուող հակասութիւնների ֆօնին համաշխարհային հրէական վերնախաւն ի՞նչ չափով է պատրաստ նպաստել Հայոց ցեղասպանութեան փաստի միջազգային ճանաչմանը, եւ այդ համատեքստում ի՞նչ առաջարկութիւն կարուի Երեւանին: Իրավիճակային դիտարկում Ինչպէս յայտնի է, մայիսի 31-ի վաղ ժամերին իսրայէլական ռազմածովային ուժերի Shayetet յատուկ նշանակութեան ջոկատը Միջերկրականի միջազգային ջրերում գրոհով գրաւեց Free Gaza անունը ստացած նաւատորմի առաջնորդող նաւը` թուրքական MV Mavi Marmara-ն1` կանգնեցնելով Free Gaza-ի ընթացքը դէպի Գազայի հատուած: Դէպքի հէնց յաջորդ օրն իսրայէլական ու ամերիկեան մի շարք աղբիւրներ գրեցին, թէ Free Gaza նաւատորմը ֆինանսաւորած թուրքական նnsan Hak ve Hurriyetleri նnsani Yardim Vakfi (,մարդու իրաւունքների եւ հիմնարար ազատութիւնների աջակցութեանը միտուած հումանիտար հետազօտական հիմնադրամէ) ոչ կառավարական կազմակերպութիւնն իր հիմնական ֆինանսական միջոցները ստանում է Թուրքիայի իշխող Արդարութիւն եւ զարգացում կուսակցութիւնից (ԱԶԿ) եւ, փաստօրէն, հանդիսանում է նրա մասնաճիւղը: Նոյն աղբիւրների փոխանցմամբ, օրինակ, պաղեստինեան «Համաս» խմբաւորման հետ Ազկ-ն նախնական կապերը հաստատել է հէնց նշուած կազմակերպութեան միջոցով, եւ այդ առումով պատահական չէ, որ Թուրքիայ ,համասիէ առաջնորդների իւրաքանչիւր այցի ժամանակ հանդիպում է տեղի ունենում նաեւ այս կազմակերպութեան ղեկավարների հետ: Չնայած միջադէպից ժամեր անց եւ յետագայ մի քանի օրերին վարչապետ Էրդողանի գլխաւորութեամբ թուրքական պետական, քաղաքական, հասարակական ու կրօնական մի շարք բարձրաստիճան գործիչներ հանդէս եկան Իսրայէլի սուր քննադատութեամբ` վերջինիս բնութագրելով որպէս ահաբեկիչ, աւազակ, միջազգային իրաւունքները խախտող պետութիւն, սակայն ամէնից դիպուկը, թերեւս, արտգործնախարար Ահմեթ Դաւութօղլուի խօսքերն էին, որը MV Mavi Marmara-ում տեղի ունեցածը բնորոշեց որպէս «թուրքական սեպտեմբերի11» : Նման կարգի յայտարարութիւնը յստակօրէն միտուած էր ցոյց տալու Անկարայի նպատակը` նոր մակարդակ բարձրացնել լարուածութիւնը Թել Աւիւի հետ: Օրինակ, եթէ թուրք-իսրայէլական նախկին սրացումների ժամանակ Թել Աւիւի նկատմամբ Անկարայի դիւանագիտական ճնշումը կրում էր միայն երկկողմանի բնոյթ, ապա այս անգամ Թուրքիայի պահանջով ՄԱԿ Անվտանգութեան խորհուրդը գումարեց արտահերթ նիստ` քննարկելու MV Mavi Marmara-ի հետ կապուած միջադէպը: Չնայած, Ամն-ի շնորհիւ Անվտանգութեան խորհրդի բանաձեւը զգալիօրէն մեղմացուեց եւ թուրքական շատ առաջարկներ (օրինակ, Իսրայէլի գործողութիւններին գնահատական տալը, զոհուածների ընտանիքներին ֆինանսապէս փոխհատուցելը եւ այլն) դուրս մնացին, բայց փաստն այն է, որ Թուրքիան նախաձեռնեց միջազգային այդ ամենահեղինակաւոր կառոյցի կողմից հրէական պետութեան գործողութիւնների դատապարտումը: Տեղեկատուական առումով Անկարայի գործողութիւնները նոյնպէս կրում էին աննախադէպ բնոյթ: MV Mavi Marmara-ում էին գտնւում CNNTurk-ի, կատարեան Al Jazeera-ի եւ բրիտանական Sky News-ի լրագրողները, եւ հէնց նրանց շնորհիւ էր, որ ի սկզբանէ տարածուեց 15-19 սպանուածների մասին տեղեկութիւնը3: Նրանց յղում տալով` ուղիղ հեռարձակումներ սկսեցին կազմակերպել CNN-ը եւ EuroNews-ը4, ինչի արդիւնքում էլ կարճ ժամանակ անց միջազգային տեղեկատուական դաշտում միջադէպի լուսաբանումը զբաղեցրեց առաջին տեղը եւ օրեր շարունակ չէր կորցնում ակտուալութիւնը: Թուրք-իսրայէլական այս լարուածութեան միւս կարեւոր նորութիւնն իսրայէլական կողմի ձեռնարկած գործողութիւններն էին: Դեռ մինչեւ միջադէպը` մայիսի 27-ին, Թուրքիայի արտգործնախարար Ահմեթ Դաւութօղլուն կոչ արեց Իսրայէլին խոչընդոտներ չստեղծել Free Gaza նաւատորմի համար: Այս փաստն ուշագրաւ է այն առումով, որ յստակօրէն ցոյց է տալիս, թէ մինչեւ միջադէպը Անկարան ու Թել Աւիւը հարցի առնչութեամբ գտնուել են կապի մէջ: Բայց դա չխանգարեց հրէական պետութեանը կանգնեցնել Free Gaza-ի ընթացքը զոհերի գնով, չնայած, ինչպէս արդարացիօրէն նշում են շատ դիտորդներ, Իսրայէլը դա կարող էր անել նաեւ առանց զոհերի: Հետեւաբար, պարզ է դառնում, որ Իսրայէլում որոշել էին հէնց կոշտ կերպով պատասխանել թուրքական կողմին: Հետեւութիւններ Ձեռնարկելով Free Gaza-ի հետ կապուած ողջ այդ գործողութիւնը` Թուրքիան խնդիր ունէր հասնել միջազգային քաղաքական ու ներքին քաղաքական մի շարք նպատակների: Յատկապէս մայիսի 17-ից յետոյ, երբ Թուրքիան Բրազիլիայի հետ յաջողացրեց Իրանի միջուկային ծրագրի շուրջ հասնել յայտնի համաձայնութեանը, Free Gaza-ին առնչուող Անկարայի դիւանագիտական ու տեղեկատուական նախաձեռնութիւնները նպատակ ունէին բարձրացնել վերջինիս հեղինակութիւնը թէ՛ միջազգային ասպարէզում եւ թէ՛ յատկապէս մահմեդական աշխարհում: Դատելով իրանական ղեկավարութեան որոշումից` հումանիտար օգնութեամբ բեռնուած երկու նաւ ուղարկել Գազա, որոնք նոյնպէս պէտք է փորձեն ճեղքել իսրայէլական շրջափակումը, Անկարային, ըստ ամենայնի, յաջողւում է հասնել այդ նպատակին, այլապէս իրանական կողմը չէր ցուցաբերի անհանգստութեան նման նշաններ: Ասուածի յաջորդ ուշագրաւ վկայութիւնը կարող է համարուել այն, որ ըստ իսրայէլական աղբիւրների` ներկայում Թուրքիան լուրջ ջանքեր է գործադրում հաշտեցնելու պաղեստինեան երկու խմբաւորումներին` «Ֆաթհին» ու «Համասին», եւ եթէ դա Անկարային յաջողուի, ապա կարելի կը լինի խօսել Պաղեստինում թուրքական ազդեցութեան ներթափանցման մասին, ինչն իր հեթին նշանակում է իսլամական աշխարհի գործերում Թուրքիայի դերի հերթական բարձրացում: Free Gaza-ի հետ կապուած Էրդողանի կառավարութեան յաջորդ նպատակը պէտք է կապել Թուրքիայում ընթացող ներքաղաքական զարգացումների հետ: Յայտնի են ԱԶԿ–թուրքական բանակ հակասութիւնները, որոնք ժամանակ առ ժամանակ սրւում են Թուրքիայի զինուած ուժերի կողմից իբր կազմակերպուած ամենատարբեր յեղաշրջումների բացայայտման արդիւնքում: 2011թ. Թուրքիայում խորհրդարանական ընտրութիւններ են, եւ Free Gaza-ի պատմութիւնը միայն նպաստեց իշխող Ազկ-ի վարկանիշի աճին: Ներկայացուածում հիմնական նորութիւնը, սակայն, Իսրայէլի ղեկավարութեան որոշումն էր` պատասխանել Թուրքիայի նշուած նախաձեռնութեանը: Թուրք-իսրայէլական նախորդ սրացումների ժամանակ Թել Աւիւը համեմատաբար մեղմ էր արձագանքում, սակայն այս անգամ ոչ միայն պատասխան տրուեց, այլեւ Իսրայէլի կողմից ձեռնարկուած յետագայ, այդ թւում` տեղեկատուական բնոյթի քայլերը ցոյց տուեցին, որ Թել Աւիւում որոշում է կայացուել անցնել «կարմիր գիծը»: Եթէ դա այդպէս է, ապա պէտք է աւելի լուրջ մօտենալ Միջերկրականի ափին ու Սիրիայի սահմանին գտնուող թուրքական Իսկենդերուն քաղաքի մօտ այդ երկրի ռազմակայաններից մէկի նկատմամբ քուրդ զինեալների ձեռնարկած յարձակման փաստին: Յայտնի է, որ MV Mavi Marmara-ի միջադէպի հետ գրեթէ միաժամանակ տեղի ունեցած այդ յարձակման հետեւանքով զոհուեց 6 թուրք բանակային եւ 9-ը վիրաւորուեց: Յունիսի 4-ին թուրքական «Զամանը» գրեց, թէ Թուրքիայի անվտանգութեան մարմինները յատուկ հետաքննութիւն են սկսել պարզելու իսրայէլական «Մոսադի» կապը միջադէպի հետ: Նշուած տեղեկութիւնն էլ աւելի ուշագրաւ դարձաւ, երբ յունիսի 7-ին իսրայէլական հետախուզական հանրութեան հետ իր կապերով յայտնի Debka վեբ-կայքը գրեց, թէ դեռեւս մայիսի կէսերին Թուրքիան Իսկենդերունի մօտ էր տեղափոխել հակաօդային պաշտպանութեան միաւորումներ, որոնք պէտք է աջակցութիւն ցուցաբերեն Սիրիային եւ Լիբանանում գործող «Հիզբալլահին»` Իսրայէլի հետ հերթական հակամարտութեան ժամանակ: «Նորավանք» Արտաշէս Տէր-հարութիւնեան

---