Չնայած Թուրքիայի Հանրապետության սահմանադրությամբ ժամանակակից Թուրքիայում ազգություններ չկան, իրականում էթնիկ առումով Թուրքիան աշխարհի ամենախայտաբղետ երկիրն է: Խնդիրը, սակայն, միայն երկրի բազմազգությունը չէ: Մինչ օրս շատ էթնիկ խմբերի շուրջ տարակարծություններ կան, թե ովքեր են, երբ են հայտնվել պատմության թատերաբեմում, ինչ ծագում ունեն…

 

Թե՛ պատմամշակութային, թե՛ էթնիկ առումով Թուրքիայի Հանրապետության տարածքը թվում է՝ լավ է ուսումնասիրված, սակայն օրեցօր ի հայտ եկող խնդիրները ցույց են տալիս, որ ավելի մանրակրկիտ հետազոտությունների կարիք կա:

 

Այս առումով կարևոր է ալևիների ծագումնաբանությունը, նրանց սովորույթները, կենցաղն ու կյանքն ուսումնասիրելը, քանզի նրանք ապրում են հայոց պատմական հայրենիքի տարածքում, և ալևիների հայկական ծագման մասին վարկածը, թերևս, ամենից մոտն է իրականությանը:

 

Ի դեպ, որքան էլ զարմանալի է, ալևիների հայկական ծագման մասին, չնայած իր թուրքամետ դիրքորոշմանը, տարիներ առաջ համարձակ հայտարարություն արեց Պոլսի հայոց պատրիարքի տեղապահ Աթեշյանը` ասելով, թե Թուրքիայի ալևիների 90 տոկոսը հայ են:

 

Կարծում եմ` սա քաղաքական ենթատեքստ ուներ և արվեց թուրքական իշխանությունների ճնշմամբ ու պատվերով, որպեսզի թուրք ազգայնամոլների շրջանում հերթական հիստերիան բարձրանա ալևիների նկատմամբ: Ալևիների թվաքանակի մասին հակասական տվյալներ կան. 3 միլիոնից մինչ 20 միլիոն: Վերջին թիվը, բնականաբար, խիստ ուռճացված է և արժանահավատ չէ:

 

Ամենավառ երևակայությամբ անգամ դժվար է պատկերացնել, որ ժամանակակից Թուրքիայի բնակչության քառորդ մասն ալևի է: Շատերը նրանց առանձին էթնիկ խումբ են համարում և կարծում են, որ նրանք հայերից, քրդերից, թուրքերից համասերված ու նոր ձևավորված ժողովուրդ են: Իրենք` ալևիներն իրենց դասակարգում են այդ խմբերով՝ զազա ալևի, թուրք ալևի, քուրդ ալևի, հայ ալևի: Այսօր թուրքական իշխանությունները ճնշումներ ու բռնարարքներ են գործադրում ալևիների նկատմամբ՝ վարելով ազգային զտման քաղաքականություն, ինչը անպատասխան չի մնում. ալևիներն ըմբոստանում են: Ցայտուն են հակասություններն ալևիների և սուննի թուրքերի միջև, ինչը բազմիցս արյունահեղ բախումների տեղիք է տվել:

 

Հատկապես XX դարի 70-ական թթ. մի շարք արյունահեղ բախումներ են եղել: Ընդ որում, թուրքական իշխանություններն անթաքույց խրախուսում են սուննի թուրքերին՝ հրահրելով նման բախումներ: Մասնավորապես, 1978 թ. Մալաթիայում, Մարաշում և Սվազում լուրջ բախումներ եղան, հարյուրավոր ալևիներ զոհվեցին, հարյուրավոր մարդիկ վիրավորվեցին: Թուրքիայի մզկիթներում մոլլաներն ալևիների դեմ ջիհադի՝ սրբազան պատերազմի կոչեր էին անում: Պետության կողմից այս ճնշումն ալևիներին ստիպեց ավելի համախմբվել, հանդես գալ ոչ միայն որպես համայնք, այլև՝ քաղաքական միավոր, ինչը փաստի առաջ կանգնեցրեց թուրքական իշխանություններին: Մանավանդ այսօր, երբ ալևիների և քրդերի դաշինքի ուրվագիծն ավելի ու ավելի հստակ է դառնում:

 

Ուշագրավ է, որ ալևիներն իրենց ազգային միասնության անհրաժեշտ բաղադրիչը չունեն. խոսում են տարբեր լեզուներով: Բայց հետզհետե մեծանում է այն մարդկանց զանգվածը, որոնք իրենց ալևի են համարում: Ուսումնասիրողներն ալևիներին դիտում են ոչ թե որպես ազգություն, այլ կրոնական համայնք: Դրանից է բխում այն պնդումը, թե ալևիների բացարձակ մեծամասնությունը ծագումով թուրք է: Սխալը գալիս է նրանից, որ Թուրքիայի սահմանադրության համաձայն՝ երկրում ազգային փոքրամասնություններ չկան, կան կրոնական համայնքներ: Այս տեսակետը, ամենայն հավանականությամբ, սխալ է: Սխալ է նաև մոտեցումը: Ալևիները որևէ խնդիր չունեն սուննի քրդերի հետ, հետևաբար, նրանց հակասությունը թուրքական պետության հետ ոչ թե կրոնական, այլ ազգային հողի վրա է: Սխալ է նաև այն տեսակետը, թե ալևիների 80 տոկոսը ծագումով թուրք է: Ի դեպ, եթե ալևիներն առաջ իրենց պայքարը մղում էին՝ գաղափարական հիմքում դնելով սոցիալիզմի գաղափարը, այժմ արդեն բացեիբաց պայքար են մղում առանձին համայնք դառնալու և որպես առանձին ազգային-կրոնական միավոր հանդես գալու համար: Այն, որ ալևիների մոտ ինքնագիտակցությունը ազգային հողի վրա է, վկայում է նաև այն փաստը, որ այսօր հակաթուրքական զինված պայքարում ալևիների մասնակցությունն ու անդամակցությունը Քրդական բանվորական կուսակցությանն աննշան է:

 

 

Դեռևս նախորդ դարասկզբին՝ 1920-30-ական թթ., երբ բռնկվեց Դերսիմի ապստամբությունը` Սայիդ Ռզայի գլխավորությամբ, դարձյալ կրոնական որևէ խնդիր չէր արծարծվում: Ավելին, ալևիները, քրդերը, հայերը միասնաբար կռիվ էին տալիս թուրքական տիրապետության դեմ: Հետևանքն այն էր, որ մոտ 70 հազար դերսիմցի յաթաղանի զոհ դարձավ: Բայց նրանք չընկճվեցին և չկորցրեցին իրենց մարտական ոգին: Դերսիմի ապստամբության պարտությունից հետո ալևիները մեկուսացան իրենց ներհամայնքային կյանքով և Թուրքիայի կենտրոնում այսօր էլ ներկայանում են որպես մի «կղզի»: Թուրքիայում այսօր էլ հանրությունն անթաքույց հետաքրքրություն ունի ալևիների կենցաղի, սովորույթների, կրոնի, աշխարհայացքի նկատմամբ: Ի դեպ, մինչ օրս գրքեր և հոդվածներ են լույս տեսնում և ստահոդ լուրեր են տարածվում ալևիների կենցաղի և սովորույթների մասին` նրանց մեղադրելով պիղծ բարքերի, սովորությունների մեջ: Թուրքական պետությունն այսօր, ռազմական միջոցներից զատ, այլ միջոցների է դիմում ալևիներին իրենց բնակավայրերից տարագրելու և նրանց կենտրոնացումը խափանելու համար: 1980-ական թթ. վերջերին Անկարան Դերսիմի շրջանում գտնվող անտառները հայտարարեց ազգային պարկ և ալևիների հարյուրավոր բնակավայրեր հարկադրեց դատարկել՝ բնակչությանը ցրելով և վերաբնակեցնելով արևմուտքում:

 

Բացի այդ, իշխանությունները Եփրատ գետի վրա ջրամբարներ են կառուցում «տնտեսական» նպատակներով և այնպես են նախագծում, որ տասնյակ ալևի բնակավայրեր հայտնվեն ջրի տակ: Ալևիներն այսօր իրենց ազգային տոներն ունեն, նաև Դերսիմում ամեն տարի մեծ միջազգային փառատոն են անցկացնում: Հաջիբեկթաշի փառատոնն ամեն տարի տասնյակհազարավոր զբոսաշրջիկների մուտք է ապահովում, լուսաբանվում են ալևիների կենցաղն ու սովորույթները: Ի դեպ, ալևիների տարածման աշխարհագրությունը չի սահմանափակվում Թուրքիայով: Նրանց հոծ զանգվածներ բնակվում են նաև Հյուսիսային Իրաքում, Սիրիայում, որի նախագահ Բաշար Ասադը նույնպես ալևի է: Ալևիների կրոնը մինչ օրս լուրջ ուսումնասիրության կարիք ունի. Կարելի է ասել՝ այն հավաքական է՝ քրիստոնեության, իսլամի և հայ միհրականության հետաքրքիր սինթեզ: Համենայն դեպս, ալևիները չեն ընդունում իսլամը, Ալլահին, Մուհամմեդ մարգարեին, մոմ են վառում, և այլն: Ի դեպ, XIX դարում նրանց Օսմանյան կայսրությունում մոմ վառող էին անվանում, ինչը լրացուցիչ կռվան է պնդելու, որ ալևիները ո՛չ թուրքական ծագում ունեն, ո՛չ քրդական:

 

Հայերն ալևիներին տվել են ղզլբաշ՝ կարմիր գլուխ անվանումը, թուրքերը՝ զինդիկ՝ անհավատ: Հետաքրքիր է, որ գիտական բացատրությամբ զինդիկն այն խմբավորումն է, որը հանդես է գալիս իսլամի քողի տակ` պահպանելով իր նախնյաց պաշտամունքը: Շատ ուսումնասիրողներ ալևիներին իրանական ծագում են վերագրում: Չնայած առկա ընդհանրացումներին՝ ալևիների հիմնական խմբաքանակը իրանական ծագում ունենալ չի կարող: Միջնադարում իրանա-թուրքական շարունակական հակամարտությունների և արյունահեղ պատերազմների պատճառով ուղղակի անհնարին էր Իրանի տարածքից խոշոր խմբաքանակով ներթափանցումը Օսմանյան Թուրքիա: Բացի այդ, ալևիներն ապրել ու ապրում են իրենց հայրենի տարածքում՝ Հայկական լեռնաշխարհում, նրանք այստեղ եկվորներ չեն, տեղաբնիկ են: Այս առումով ավելի հիմնավոր է այն պնդումը, որ ալևիները հայկական ծագում ունեն: Ալևիների կենտրոնը պատմական Ծոփք նահանգի Դերսիմ քաղաքն է, որ այսօր կոչվում է Թունջելի: Ամենայն հավանականությամբ, ալևիները հայոց հին դավանանքի հետնորդներն են, որ 301-ին չընդունելով քրիստոնեություն` առանձին, մեկուսի են ապրում մինչ օրս:

 

Սա հեռու չէ ճշմարտությունից և այս տեսակետի օգտին վկայող փաստեր կան: Նախ` միջնադարյան շատ հայ պատմիչներ են նշում, որ դեռևս XII-XIV դարերում պատմական Հայաստանում արևորդիներ կամ արորդիներ են ապրել առանձին համայնքներով: Իսկ մեկուսի ապրելու հնարավորություն միջնադարում, իհարկե, կար: Անգամ մեր օրերում` մինչև 1960-ական թթ. Դերսիմի հայերը համոզված էին, որ ցեղասպանությունից փրկված միակ հայերն են աշխարհում… XX լուսավորյալ դարում: Իսկ միջնադարում շատ ավելի մեծ հնարավորություն կար մեկուսի կենցաղավարությամբ պահպանելու ազգային դավանանքն ու ինքնությունը:

 

XVIII-XIX դդ. աղբյուրները հավաստում են, որ Դերսիմի շրջանում հայկական, քրդական բնակավայրերի հետ կային նաև ղզլբաշների գյուղեր, բայց նրանց թվաքանակն էական չի եղել: Պետք է եզրակացնել, որ ցեղասպանության ժամանակ հայերը, չցանկանալով իսլամ ընդունել, պահեցին իրենց գոյությունը՝ ալևի ձևանալով: Ի դեպ, Դերսիմից հեռու չեն հին հայոց հեթանոսական գլխավոր սրբավայրերը՝ պատմական Երիզան, որ այժմ Երզինջա է կոչվում և որտեղ գտնվել են հեթանոս հայերի գլխավոր պաշտամունքային վայրերը: Հենց Դերսիմում և ոչ հեռու գտնվող Մնձուրում էլ կան նման պաշտամունքային վայրեր, և ալևիները մեծ ակնածանքով են վերաբերվում դրանց: Մասնավորապես՝ Անահիտի աղբյուրները. հորդառատ ու վճիտ աղբյուրներ, որ բխում են գետնի տակից, նախ հավաքվում, լճանում, ապա վտակի տեսքով հոսում դեպի Մնձուր գետը:

 

Ըստ տեղաբնակների` այս աղբյուրները բխում են Անահիտ դիցամոր 40 ստինքներից և սրբազան են համարվում: Անահիտի աղբյուրների ջուրը կարելի է խմել, բայց դրանով լվացվել չի կարելի, քանի որ կպղծվի ջուրը: Աղբյուրի ակի մոտ ալևիներն անգամ մոմ են վառում: Այսօր էլ ալևիների ծիսակարգում պահպանված են շատ բնապաշտական սովորույթներ:

 

2015 թ. ամռանը արորդիներով ուխտագնացության էինք գնացել Արևմտյան Հայաստան: Երթուղին նաև Դերսիմով էր անցնում, ուր մեզ ջերմ ընդունելություն և հյուրընկալություն էր սպասում: Այնտեղ ես հարցազրույց ունեցա տեղական հեռուստաընկերության լրագրողների` երկու հաճելի տիկնանց հետ, որոնցից մեկը հայ էր, մյուսը՝ ալևի: Եվ զրույցի ընթացքում ալևի տիկինը պատմեց իրենց դավանանքի մասին, համաձայն որի` Արևը, որին երկրպագում են, ամեն առավոտ ծնվում է ժայռի մեջից, երեկոյան մայր մտնում ծովում…

 

Եվ դա հավերժ պտույտ է, որ խորհրդանշում է բարու և չարի հավերժական պայքարը: Սրանք հենց հայոց միհրականությունից՝ լույսի և արդարադատության աստված Միհրի պաշտամունքից մնացած տարրեր են, որ ալևիները պահպանել ու պաշտում են մինչ օրս: